تاريخ جڙڻ جو عمل

ويجھي ماضي ۾ ذاتي ڊائري لکڻ منهنجو محبوب مشغلو رهيو آهي. مان پنهنجي ڊائريءَ سان ڪچهريون ڪندو هوس، ان ۾ پنهنجا دک درد تحرير ڪندو هوس، زماني جي اٿلن پٿلن، سياسي وهنوار،سماجي روين متعلق جيڪي ڪجھ منهنجي سمجھ ۾ ايندو هيو اهو سڀ ڪجھ ڊائري جي ورقن تي اتاري ڇڏيندو هوس. بعد ۾ ڊائري جي جاءِ اخباري مضمونن ۽ سنڌي بلاگنگ والاري آهي. هنوقت اهي ئي منهنجيون ڊائريون آهن. ان ڪم هلندي مون ڪيئي ڳالهيون پنهنجي ذاتي نوٽ بوڪ تي تحرير ڪري ڇڏيون هيون. انوقت جڏهن انهن ننڍڙين ڳالهين، واقعن، خيالن، احساسن کي قلم بند ڪري رهيو هوس ته مون کي پنهنجو اهو ڪم ڪو خاص اهميت وارو ڪونه پئي لڳو. پر سالن پڄاڻا جڏهن هاڻي اهي ڳالهيون پڙهيم ته مون کي ائين لڳو جهڙي تهڙي ئي سهي پر مون ته تاريخ قلم بند ڪئي هئي. تاريخ ڇا ٿيندي آهي؟ منهنجي پنهنجي خيال موجب ڪنهن به دؤر ۾ ٿيل ڪنهن به واقعي، ڳالهه، عمل، احساس کي ڪهڙي به طريقي سان محفوظ ڪرڻ جو نالو تاريخ آهي. تاريخ کي رقم ڪرڻ جا ڪيئي طريقا ٿي سگھن ٿا. تاريخ نثر، نظم، ڳجھارت، پرولي، چوڻي سان به لکي سگھجي ٿي، اها ڪنهن آرٽسٽ جي هٿان مصوري جي شڪل ۾ پينٽ ڪري سگھجي ٿي يا ڪوسنگ تراش پنهنجي آرٽسٽ هٿن سان بي جان ڀٿرن کي تراشي انهن مان ڪنهن به شخصيت جي ڪردار يا واقعي کي انوکي انداز ۾ اجاگر ڪري سگھي ٿو.

تاريخ

ويجھي ماضي ۾ ذاتي ڊائري لکڻ منهنجو محبوب مشغلو رهيو آهي. مان پنهنجي ڊائريءَ سان ڪچهريون ڪندو هوس، ان ۾ پنهنجا دک درد تحرير ڪندو هوس، زماني جي اٿلن پٿلن، سياسي وهنوار،سماجي روين متعلق جيڪي ڪجھ منهنجي سمجھ ۾ ايندو هيو اهو سڀ ڪجھ ڊائري جي ورقن تي اتاري ڇڏيندو هوس. بعد ۾ ڊائري جي جاءِ اخباري مضمونن ۽ سنڌي بلاگنگ والاري آهي. هنوقت اهي ئي منهنجيون ڊائريون آهن. ان ڪم هلندي مون ڪيئي ڳالهيون پنهنجي ذاتي نوٽ بوڪ تي تحرير ڪري ڇڏيون هيون. انوقت جڏهن انهن ننڍڙين ڳالهين، واقعن، خيالن، احساسن کي قلم بند ڪري رهيو هوس ته مون کي پنهنجو اهو ڪم ڪو خاص اهميت وارو ڪونه پئي لڳو. پر سالن پڄاڻا جڏهن هاڻي اهي ڳالهيون پڙهيم ته مون کي ائين لڳو جهڙي تهڙي ئي سهي پر مون ته تاريخ قلم بند ڪئي هئي. تاريخ ڇا ٿيندي آهي؟ منهنجي پنهنجي خيال موجب ڪنهن به دؤر ۾ ٿيل ڪنهن به واقعي، ڳالهه، عمل، احساس کي ڪهڙي به طريقي سان محفوظ ڪرڻ جو نالو تاريخ آهي. تاريخ کي رقم ڪرڻ جا ڪيئي طريقا ٿي سگھن ٿا. تاريخ نثر، نظم، ڳجھارت، پرولي، چوڻي سان به لکي سگھجي ٿي، اها ڪنهن آرٽسٽ جي هٿان مصوري جي شڪل ۾ پينٽ ڪري سگھجي ٿي يا ڪوسنگ تراش پنهنجي آرٽسٽ هٿن سان بي جان ڀٿرن کي تراشي انهن مان ڪنهن به شخصيت جي ڪردار يا واقعي کي انوکي انداز ۾ اجاگر ڪري سگھي ٿو.

منجمند ٿيل سنڌ جو تعليمي نظام

ضلع سکر اندر 2004 کان وٺي 2006 تائين ٻن سالن جي عرصي لاءِ مان يو ايس ايڊ جي تعليمي پراجيڪٽ Education Sector Reform Assistance (ESRA) ۾ بطور ماسٽر ٽرينر ڪم ڪيو هو. ان دؤران مون پنهنجن تجربن کي پنهنجي ذاتي نوٽ بوڪ ۾ تحرير ڪري ڇڏيوهيو. اڄ جڏهن ماضيءَ ۾ لکيل انهن تحريرن جي ورق گرداني ڪري حال سان ڀيٽيم ته مون کي حيرت ٿي ته انوقت کان وٺي اڄ ڏينهن تائين اسان جو تعليمي نظام هڪ وک به اڳتي چري نه سگھيو آهي. فنا ۽ بقا جو اصول آهي ته زماني جي تيزرفتاري سان وک سان وک ملائي هلندڙ قومون ئي زندهه جاويد رهنديون آهن. بيٺل پاڻي کي موت جي علامت طور ورتو ويندو آهي. پر افسوس ته سنڌ جو تعليمي نظام منجمند، ڄميل، پنڊ پاهڻ ٿيل پيو لڳي، جنهن ۾ ڪنهن به قسم جي مثبت چرپر عبث آهي. ڪنهن به قوم جي تعليمي نظام جي افاديت جي جاچ پڙتال ڪري وثوق سان ان جي مستقبل جي نشاندهي ڪري سگھجي ٿي. تعليم جيڪا انسان جي ٽين اک آهي، تعليم ’گوندر گس پرين جو‘ ڏيندو آهي، تعليم ۽ ان سان گڏ سٺي تربيت ٻه اهڙا پيمانا آهن جيڪي اندر اجاريندا آهن، گند صاف ڪندا آهن، انسان کي سٺي ۽خراب جي تميز سيکاريندا آهن، ماڻهن ۽ پڻ قومن کي هنر مند بڻائڻ جو سبب بڻبا آهن.پر سنڌ ۾ الٽي گنگا پئي وهي، ڏينهن پٺيان هفتا، هفتن پٺيان مهينا ۽ مهينن پٺيان سال گذري ويا پر اسان جو تعليمي نظام جيئن ڪالهه تباهه و برباد ٿيل هو ان جو حال اڄ به ساڳيو آهي. وچ وچ ۾ ان اڊڙيل تعليمي نظام کي چتيون هڻي ڪم کي هلائڻ جون ڪوششون ته ڪيون ويون پر وريو سريو ڪجھ به نه، مرض بڙهتا گيا جون جون دوا ڪي. ڪيئي آمريتون ۽ جمهوريتون آيون، وڏيون دعوائون ڪيون ويون پر برف ڳرڻ جو نالو ئي نه پئي وٺي! اهو 5 سيپٽمبر 2005 جو ڏينهن هيو، گورنمنٽ مين پرائمري اسڪول ڪنڌرا جي هڪ ڪمري ۾ مان ۽ مرحوم سائين پروفيسر صديق ميمڻ صاحب جن بطور ماسٽر ٽرينر سکيا واري عمل ۾هيڊ ماسٽرس جي هڪ گروپ کي هڪ سرگرمي ڏني هئي ته ”موجودهه نصاب جون خوبيون ۽ خاميون بيان ڪيو“. انهن جيڪي خيال ونڊيا هيا اهي هي هيا؛ 1 موجوده ڪورس تمام پراڻو آهي. 2 ڪتاب تمام گھڻا آهن. 3 ڪورس دؤر حاضر جي حالتن مطابق ناهي. 4 ڪورس ۾ نصيحت واريون ڳالهيون گھٽ آهن. 5 ڪورس پڙهائڻ لاءِ مددي شيون موجود ناهن. 6 انهن مٿين سببن ڪري ٻارڙن جي نفيساتي ۽ ذهني نشونما نه ٿي ٿئي. ريسرچ جي ٻوليءَ ۾ اهڙي معلومات کي First hand data ۽ سوليءَ سنڌي ۾ ڌرين وٽان مليل سنئين سڌي معلومات چئبو آهي. اهڙي معلومات قابل اعتبار هوندي آهي ڇوته ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪابه ٽين ڌر ناهي هوندي. اهي ڳالهيون جيڪي هنن اسان سان ونڊيون هيون ڪي ڪتابن ۾ لکيل نه هيون پر اهي ڳالهيون اسانکي انهن استادن سڻايون هيون جيڪي ٻارڙن کي پڙهائڻ واري عمل ۾ سڌا سنوا شريڪ هئا. اهي سڀ ڪتاب جن کي اسان نصاب چئون ٿا انهن جا سمورا سبق اهي استاد پنهنجي شاگردن کي پڙهائيندا هيا (هاڻي به پڙهائن پيا)، نصاب، ڪتاب ٻار ۽ استاد پنهنجو پاڻ ۾ ڳنڍيل آهن. ان ڪري انهيءَ عمل ۾ جيڪي پيچيدگيون پيدا ٿين ٿيون، جيڪي مونجھارا جنم وٺن ٿا انهن جو سنئون سڌو اثرشاگردن تي پئي ٿو ۽ استاد به ان کان وانجھيل ڪونه ٿا رهن. مٿي بيان ڪيل ڳالهيون سندن تجربي جو نچوڙ هيون. منهنجي پنهنجي خيال ۾ انهن سادي نموني تمام سچائي سان اسان جي نصاب جون ڪمزوريون چٽي نموني بيان ڪيون هيون. اڄ جڏهن 2013 جي جولاءِ جو مهينو آهي ته هينئر تائين ڇا بدليو آهي. جواب به سادو ۽ سڌو آهي.....ڪجھ به ته نه بدليو آهي!!!! ساڳي ڪتابن جي ڀَري ٻارڙن جي ڳچيءَ ۾ پيل آهي، ساڳيو ”ڏاڏي آدم“ واري دؤر ۾ رائج ڪيل مدي خارج نصاب آهي، ساڳيا ڪوڙ بدوڙ تي ٻڌل سبق آهن، استادن کي پڙهائڻ جي مد ۾ مددي شيءِ طور انوقت به واحد ائٽم ڪاري بورڊ تي لکڻ لاءِ ’چاڪ‘ ملندو هيو، اڄ به اهو ئي ڏنو پيو وڃي. دنيا تيزي سان تبديل پئي ٿئي پر پاڻ وٽ اڄ به ’زمين جنبذ نه جنبذ گل محمد‘ واري ڪال لڳي پئي آهي ’حضرت داغ جهان بيٽهه گئي وهان بيٽهه گئي‘. موهن جي دڙي مان لڌل ڏاند گاڏي اڃا تائين سنڌ ۾ استعمال پئي ٿئي. ڀلي ته دنيا جهازن، تيز رفتار ريلن، لڪزري ڪارن ۽ بسن تي سفر ڪري پر اتر سنڌ جي شهرن جيڪب آباد، شڪارپور، لاڙڪاڻي، قمبر شهداد ڪوٽ، ڪنڌ ڪوٽ، لکي، ۾ وڃي ڏسو ته اوهان کي لاتعداد گڏهه گاڏا ڏسڻ ۾ ايندا. اهي سڀ اهي علائقا آهن جتي سنڌ جا بااثرسردار رهندا آهن، اهي انتهائي مظبوط ۽ طاقتور آهن پر اتي جيڪو تعليمي نظام آهي اهو سڪرات ۾ آهي. تعليم ۽ سٺي تربيت جي ڪال ڪري ماڻهن جي شعور جي ارتقا رڪجي ويل آهي. اهو سڀ ڪجھ ان ڪري ممڪن ٿيو آهي ڇوته سنڌ ۾سماج جي گھرجن، تقاضائن کان وانجھيل ڪريڪيولم پاڙهيو پيو وڃي ۽ اهو ان لائق ئي ناهي ته نئين نسل کي تيزي سان تبديل ٿيندڙ دنيا سان گڏ ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي هلائڻ جي لائق بنائي سگھي. اسان سنڌ وارن لاءِ اهو تمام وڏو چئلنج آهي. رائج ڪريڪيولم مان اها اميد رکڻ ته ان ذريعي اسان ”ٻارڙن جي نفيساتي ۽ ذهني نشونما“ وارو نيڪ ڪم ڪري سگھنداسين ائين آهي جيئن ٻٻرن کان ٻير گھرڻ! اسان جي ان سرگرميءَ کان پورا چار ڏينهن بعد يعني 9 سيپٽمبر 2005 تي ساڳي هال ۾ ان گروپ جي هڪ تمام عزت واري هيڊ ٽيچر ۽ مثالي استاد محترم مظفر حسين شاهه صاحب پنهنجي رفليڪشن ۾ ساڳي موضوع تي پنهنجا خيال هن نموني پيش ڪيا هيا. ”جناب استاد صاحبان جيئن ته اسان جي ٽريننگ کي اڄ پنجون ڏينهن آهي، انهن ڏينهن ۾ اسان جن نقطن تي بحث ڪيو آهي اهي هي آهن. عدم مرڪزيت، نصاب،تعليمي سڌارا ۽ سپرويئين. جناب اعلى انهن نقطن تي اسان سالن کان ٻاڪاريندا پيا اچون پر ان جو ڪو کڙ تيل ناهي نڪتو. هاڻي من خدا ڪري ڪا مومينٽ اچي. جناب اعلى اسان جي صوبي جي تعليم سڌارڻ لاءِ انقلاب جي ضرورت آهي. جيئن اسان استاد سڀ ڳالهيون سمجھيون ٿا ته ڪهڙيون ڳالهيون تعليم لاءِ مفيد آهن يا ڪهڙيون ڳالهيون مضر يا نقصانڪار آهن پر خبر ناهي ته اسان جي ڳالهين کي ڇو نظر انداز ڪيو پيو وڃي، ان جا ڪهڙا سبب آهن. الائي ڇو اسان جي راين کي اهميت نه ٿي ڏني وڃي. ستم ظريفي ته ڏسو ته اسان تعليم جي واڌاري ۽ ترقي لاءِ هر ممڪن ڪوشش ڪريون ٿا پر اسان کي تعليم دشمن عناصر انهن سٺن ڪمن ڪرڻ کان روڪين ٿا. نتيجو اهو ٿو نڪري ته استاد بددل ٿي ڪري پنهنجون صلاحتيون استعمال ڪرڻ ڇڏي ٿو ڏئي. جناب اعلى نصاب بابت اسان سالن کان واويلا ڪندا ٿا اچون پر اڃا تائين ڪابه تبديلي نه آئي آهي. سپرويئن لاءِ اسان گھڻو ڪجھ ڳالهايو آهي پر مٿين آفيسرن جي ڪن تي جونءِ به ڪانه ٿي چري. تعليمي سڌارين بابت استادن پنهنجا بهترين رايا ڏنا جن تي عمل سان بهترين موومينٽ اچي سگھي ٿي. مهرباني ڪري اسان راين کي مان ڏئي اهي سڌارا اسڪول ۾ رائج ڪيا وڃن ته سٺي موٽ ملڻ جي اميد آهي پر ٻي صورت ۾ اسان جي هلندڙ هي ٽريننگ به هڪ وراجي گڏجاڻي ٿي ويندي. اسان کي اميد آهي ته اسان جي راين کي اهميت ڏني ويندي. اسان کي هتي ٻارن جي بئنچن تي ويهڻ ۾جيڪا اذيت ملي ٿي اها برداشت کان ٻاهر آهي. منجھند جو دال تي گذارو ڪيون ٿا ان اميد تي ته من اسان وٽ تعليمي سڌارو اچي وڃي“. منهنجي خيال ۾ ته هن سڄي رفليڪشن ۾ ڪروڙ جو جملو اهو آهي ته ”مهرباني ڪري اسان جي راين کي مان ڏئي اهي سڌارا اسڪول ۾ رائج ڪيا وڃن ته سٺي موٽ ملڻ جي اميد آهي پر ٻي صورت ۾ اسان جي هلندڙ هي ٽريننگ به هڪ رواجي گڏجاڻي ٿي ويندي“. سائين مظفر حسين شاهه صاحب جن جيڪا پيشن گوئي 2005 ۾ ڪري ويا هيا، وقت سندس ڳالهه کي سؤ سيڪڙو صحيح ثابت ڪيو آهي. اها ٽريننگ جيڪا ٻن سالن تائين هلي، جنهن ۾ ضلعي جي هر پرائمري استاد، هيڊ ٽيچر، سپروائيزر ۽ ٻي عملي کي سکيا مهيا ڪئي ويئي هئي. اها جيڪا هڪ مربوط ٽريننگ هئي. جنهن تي ڪروڙين روپيه خرچ ڪيا ويا، جنهن ۾ استادن، هيڊ ٽيچرس ۽ ٻئي انتظامي عملي کي سکيا ڏيڻ سان سندن اسڪولن ۾ ان سکيا کي لاڳو ڪرائڻ ۾ مدد ڏيارڻ لاءِ ڪيئي ٽيمون سرگرم هيون ته ان سڄي عمل مان وقتي طرح ته سٺا نتيجا ملڻ شروع ٿيا هيا پر بعد ۾ انهن جي پوئيواري نه ٿيڻ ڪري اهي سڀ ڪوششون بي لاڀ ٿي ويون هيون. مون انوقت ڪجھ اسڪولن جا دؤرا ڪيا هيا. جن ۾ گورنمنٽ پرائمري اسڪول چڀڙ خان ڪٽوهر، گورنمنٽ پرائمري اسڪول ٽمونهن، گورنمنٽ پرائمري اسڪول لشڪر خان شيخ روشن آباد ۽ ڪجھ ٻيا اسڪول اچي وڃن ٿا. انوقت مون کي سکيا جو چڱو خاصو اثر اسڪولن ۾ نظر آيو هيو. چڀڙ خان ڪٽوهر جي اسڪول ۾ ٻارڙا گروپ جي شڪل ۾ پڙهائي ڪري رهيا هيا ۽ بورڊ تي برين اسٽارمنگ جي سرگرمي لکيل نظر آئي هئي. استاد مير اظهار ٽالپر تمام گھڻو پرجوش پئي ڏٺا. ٽمونهن واري اسڪول ۾ هڪ ننڍڙي شنباڻي ڇوڪري جنهن اعتماد سان مون کي پنهنجي ڪورس جو نظم ٻڌايو هيو ان کي ياد ڪري اڄ به منهنجي دل جھومڻ لڳندي آهي. ها پر ڪنڌرا جي ڀرسان هڪ بااثر وڏيري جي اوطاق ڀرسان جوڙيل اسڪول جا ڪمرا شاگردن ۽ استان کان وانجھيل نظر آيا هيا. اتي اسان کي هڪ استاد مليو هيو جيڪو راجه ظهور جاني ڊبل پتي پان جي پچڪارين مان مزو وٺندي اسان کي وضاحتون ڏئي رهيو هيو ته اڄ هيڊ ٽيچر ڪنهن اهم ڪم سان شهر ويل آهي، ڪجھ استادن سان مسئلا آهن ۽ ان ڪري شاگردن کي سويل ئي موڪل ڏني ويئي آهي. ان ڳوٺ جي ڀرسان هڪ ٻئي ڳوٺ جي اسڪول جي وزٽ وقت منهنجي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا هيا جتي هڪ ڇني جي سائي ۾ تعليم حاصل ڪندڙ اسي کن ٻار نظر آيا هيا. اهي ٻارڙا پنهنجي پڙهائيءَ ۾ تمام ڀڙ هيا. اسرا پاران کين مهيا ڪيل ڪتابن وارا ٿيلها اسڪول جي لانڍي ۾ لڳل ٿوڻين ۾ لٽڪي رهيا هيا. انوقت هڪ محنتي استاد کين پڙهائي رهيو هيو جيڪو اسان جي سکيا واري عمل مان اڳ ئي گذري چڪو هيو. ٻارڙا جنهن نموني پڙهائي ڪري رهيا هيا اهو به وسارڻ جوڳو ناهي. کين ڏسي مون سمجھي ورتو هيو ته ’پڙهائي وارو عمل استاد سان آهي نه ڪي اسڪول جي بلڊنگ سان‘ . پر هاڻي ته نه ’سي وؤڻ وڻن ۾ نه سي ڪاتاريون‘ واري ڪار آهي. ماضي ۾ ڪيل سموريون ڪوششون، ڪاوشون ڪي دز لڳل تصويرون ٿيون نظر اچن. اڄ جي سچائي اجھو هيءَ آهي ته هاڻي سکيا وارا پروگرام به هڪ رواجي عمل ٿي پيا آهن. ٺيڪيدار (اين جي اوز) ان مان مال ٺاهڻ جو ڪم پيا وٺن، جن هر هڪ ضلع اندر ڪي ميل ۽ فيميل استادن مان ڪن کي مستقل بنيادن تي خريد ڪري ڇڏيو آهي، اهي سندن آله ڪار بڻجي سکيا وارو روائتي ڍونگ رچائي پئسه حلال ڪندا آهن ۽ سکيا لاءِ ايندڙ استاد به سڀ کان اول اهو سوال پڇندا آهن ته ”کين ڏهاڙي ڪيتري ملندي، ماني ڪهڙي کارائيندو ۽ اسان کي جلدي موڪل ڏيو“. انهن ڳالهين جو مشاهدو ڪندي جڏهن ڪنڌ ورائي پوئتي ٿو نهاريان ته ڪنڌرا جي ان هيڊ ٽيچر جيڪو هاڻي رٽائرمنٽ وٺي پنهنجي پٽن جي ٻارڙن کي پنهنجي گھر ۾ پڙهائيندو جي ماضي ۾ اظهاريل خدشي کي حقيقت جي روپ ۾ ڏسڻ لڳان ٿو ته اسرا پاران کين مليل سکيا هڪ رواجي گڏجاڻي (سکيا) “ وارو عمل ئي ته هيو. اهڙي ڳالهه جي ثابتي لاءِ هروڀرو گھڻي مٿي ڪٽ جي ضرورت ناهي بس سنڌ جي ڪنهن به اسڪول جو دؤرو ڪري ٿوسڀ ڪجھ پنهنجي اکئين پسي سگھجي. katohar@gmail.com

اڳواڻي متعلق ڪي چند سوال......

اڄ ڪالهه منهنجي مطالعي هيٺ ڪيري ڪوپر ۽ ويلري سٿلرلينڊ جو انگريزيءَ ۾ لکيل ڪتاب 30 Minutes…To Deal With Difficult People (Cary Cooper & Welerie Sutherland) آهي. ان جي صفحي نمبر17 تي Characteristics of the abrasive personality ٻڌايل آهن. سولي سنڌي ۾ انهن ماڻهن جون خصوصيتون بيان ڪيل آهن جيڪي رڳڙائو، نود، ڏکيا يا ڏنگي قسم جوهوندا آهن. ان ۾ لکارين ڄاڻايو آهي ته اهي ضدي هوندا آهن، حرفت ۽ هنر کان آجا، ٽوڪ ۽ طنز جا ماهر، ٻئي جي راءِ کي بنادير جي، ٻڌڻ بنا ئي رد ڪري ڇڏڻ وارا، ٻين جي ڪم ۾ سدائين ڪيڙا ڳولهڻ وارا، ٻين جي ڀيٽ ۾ پنهنجو پاڻ کي اعلى دماغ سمجھڻ وارا، ٻين تي پنهنجي راءِ مڙهڻ ۽ کين هرحالت ۾ سندن پاران جوڙيل معيار تي هلڻ تي زور ڏيڻ وارا، پنهنجي ڳالهه کي حرف آخر سمجھڻ وارا، پنهنجي پاران ٺاهيل/جوڙيل اصولن ۽ ظابطن تي ڪوبه سمجھوتو نه ڪرڻ وارا، گڏجاڻين ۾ پنهنجي ڳالهه مڃائڻ وارا، سدائين ٻين کي نااهل سڏڻ وارا هوندا آهن. اهڙن ماڻهن جو پارو هڪدم چڙهي ويندو آهي، جڏهن ڪوبه ساڻن اصولي اختلاف رکندو آهي ته هو انهن تي تمام زوردار نموني حملي آور ٿيندا آهن، هو هر ان ماڻهون کي دشمن سمجھندا آهن جيڪو ساڻن ڪو اختلاف رکندو آهي، اهي گھڻو تڻو الڳ ٿلڳ رهڻ پسند ڪندا آهن، کين پنهنجي طاقت، مرتبي، ڄاڻ، حيثيت تي وڏو ناز هوندو آهي. مون جڏهن ”گورن“ جا اهي خيال پئي پڙهيا ته منهنجي ذهن جي پردي تي ان قسم جي ماڻهن جا عڪس چٽا ٿيندا پئي ويا. جڏهن مون اهي سموريون خصوصيتون پڙهي پوريون ڪيون ته مونکي منهنجو سياسي استاد ياد اچي ويو. هوبهو اهڙوئي.....!!!! اسان جو استاد کلي عام اسان کي جاهل ۽ پنهنجو پاڻ کي عالم چوندو هيو، کيس ان ڳالهه جو هميشه درد ستائيندو رهندو هو ته هو اسان جهڙن گھٽ عقل ۽ علم وارن ماڻهن جواڳواڻ آهي، ان سلسلي ۾ سندس چوڻ هوندو هيو ته ڪاش مون جهڙي ليڊر جا ڪارڪن به مون جهڙا هجن ها ته جيڪر اهي پنهنجي ليڊر جي دانائي، هنر ۽ حرفت کي ڏيهان ڏيهه مشهور ڪري ڇڏين ها. هر ميٽنگ جنهن ۾ هو شرڪت ڪندو هيو بس سندس ٻڌايل ڳالهه ئي هلندي هئي. هو موڊي هيو، هروڀرو هروقت مون جهڙي ايري غيري نٿو خيري سان ملڻ کي ٽائيم جو زيان سمجھندو هيو. هن سان جنهن به ڪو اصولي اختلاف رکيو هوندو اهو غداري جي الزام هيٺ سنگسار ڪيو ويو ۽ ان کي پنهنجي راڄ ڀاڳ مان خوار۽ خراب ڪري ڪڍيو ويو. ڪيئي مڻيادار ماڻهون صليب تي چاڙهيا ويا. سندس آڏو جيڪڏهن پارٽي جي ٻئي اڳواڻ جي ڀلجي ڪري به جي ڪنهن ڪا نيڪي ڪئي ڄڻ پنهنجي پير تي پاڻ ڪهاڙو هنيائين، اهو ڪيئن ٿو ٿي سگھي ته جنهن پارٽي جو هو اڳواڻ هجي ان جي ٻين اڳواڻن جي نيڪي سندس سامهون بيان ٿئي. هو پنهنجي پارٽي جي انهن عظيم اڳواڻن جي توهين ائين چئي به ڪندو هيو ته ”اهي سڀ منهنجي پيداوار آهن“ يعني ته اصل محرڪ هو پاڻ آهي نه ڪي اهي ماڻهون يا سندن جدوجهد آهي. سنڌ ۾ نه سندس جهڙو ڏاهو پيدا ٿيو نه پيدا ٿيندو، بس پيدا ڪرڻ واري ان کي پيدا ڪري ان قالب کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو هوندو. سندس اهڙن روين ڪري ڪڏهن به ”پارٽي“ اسري ۽ نسري نه سگھي. هر ٻئي يا ٽئين سال ان پارٽيءَ مان لوڌون غدارن جون ڪڍي ان کي پاڪ ۽ صاف بڻايو ويو. هو جيئن ته اڻ ورچ، ضدي ۽ ڪم کان نه ٿڪنجندڙ هو ان ڪري هر دفعي نئين سر شروعات ڪري نوان ماڻهون پيدا ڪري کين اهو سيکاري اڳتي آندو ويو ته جيڪڏهن اسان پارٽيءَ تي ان نموني ڳجھ ڳوهه ۾ دشمن پاران دوستن جي روپ ۾ حملا نه ٿين ها ته جيڪر هو ڪڏهڪو سنڌ کي ويٽنام بڻائي ڏيکاري ها. اسان جواهو اڳواڻ ڪن ڳالهين ۾ واقعي سچو هو ته اسين جيستائين اڻ ڄاڻ هياسين ته سندس مريد بڻيل رهياسين پر جنهن ٿورو به علم پرايو ۽ ساڻس اختلاف رکيو ته يا ته کيس الزام بازي ڪري خارج ڪيو ويو يا اهو پاڻ ئي پاسيرو ٿي ويو. سنڌ ۾ عوامي سياست جي پير پختا نه هئڻ جا ڪيئي ٻيا سبب به هوندا پر سنڌ اندر جيڪي نام نهاد قومپرست ۽ نام نهاد ترقي پسند اڳواڻ هيا يا آهن انهن جي پنهنجي رهڻي ڪهڻي، اٿڻي ويهڻي، عمل، رويا سڀ کان وڌيڪ ذميوار آهن. اسان جا قومپرست اڳواڻ جيڪي اليڪشن ۾ سنڌ جي ماڻهن کي هر هر اهو باور ڪرائڻ جي ڪوششن ۾ رڌل رهندا آهن ته بس اهي ئي لکن ۾ هڪ آهن پر اهي اليڪشن کان اڳ يا اليڪشن کان پوءِ عام ماڻهن کان ڳولهيو به ناهن لڀندا. اهي ڪي پڪا پختا پروگرام جوڙي ماڻهن وٽ وڃڻ بدران ڪن اشوز تي سياست ڪندا آهن. جڏهن ڪو اشو اڀريو ته اهي به اڀامندا نه ته ست خير.... وقت جي اهم ضرورت آهي ته سڀني ڳالهين تي نئين سر ڇنڊ ڇاڻ ٿئي. عظيم اسان جي قوم ۽ غريب عوام آهي، مقدس اسان جي سنڌ ۽ سندس وحدت آهي، منزل اسان جي سنڌ جي خوشحالي ۽ سياسي خودمختياري آهي، باقي سڀ قصا آهن. اوهان جي ڇا راءِ آهي؟ katohar@gmail.com

صنفي تعليم جي سطحي ڄاڻ

اسان ڪجهه سرڪاري استادن آغا خان يونيورسٽي-انسٽيٽيوٽ فار ايڊيوڪيشنل ڊويلپمنٽ مان ٻن سالن تي مشتمل ايم ايڊ جي ڊگري اسڪالرشپ تي حاصل ڪئي هئي. اها اسڪالرشپ ڪينيڊين انٽرنيشنل ڊويلپمنٽ ايجنسي (سيڊا) پاران ڏني ويئي هئي. سيڊا بنيادي طرح عورتن کي معاشري ۾ صحيح مقام ڏيارڻ، کين سمورا انساني حق ڏيارڻ ۽ صنفي برابري ۽ انصاف لاءِ جاکوڙيندڙ تنظيم آهي ۽ ان سان گڏ معياري تعليم کي عام ڪرڻ لاءِ فنڊ پڻ ڏيندي آهي. هڪ مرد ۽ هڪ عورت تي مشتمل هڪ ٽيم سيڊا پاران نيوزيلينڊ کان آئي هئي جن سان اسان جي ملاقات جو بندوبست ڪيو ويو هيو. هو اها جاچ ڪرڻ آيا هيا ته جن کي (اسان کي) هنن جي تنظيم اسڪالرشپ ڏني هئي انهن ڊگري حاصل ڪري پنهنجي معاشري اندر ڪا تبديلي آندي آهي يانه. ٻن ماهرن جي ٽيم اسان کان ڪجھ سوال ڪيا هيا جن ۾ هڪ سوال صنفي اڻ برابري مطعلق به هيو. اسان جي ٽيم مان ڪجھ دوستن جڏهن اهو چيو ته اسان جي معاشري اندر صنفي اڻ برابريءَ جو ڪو تصور ڪونهي ۽ حقيقت ۾ غربت ۽ اميري جو چڪر آهي. جن وٽ پئسو آهي اهي پنهنجي ڇوڪرين کي پڙهائين ٿا ۽ جن وٽ پئسو ناهي اهي نه ٿا پڙهائين. جڏهن اسان جا دوست اهو سڀ ڪجھ بيان ڪري رهيا هيا ته مان ٽيم وارن جي چهرن تي تري آيل حيرت کي ڏسي اندر ۾ ڀري رهيو هوس ۽ سوچي رهيو هوس ته اسان جا اهي مهمان ۽ محسن اسان تي ڪيل خرچ کي پنهنجي پئسي جو زيان ته نه سمجھي رهيا آهن!. اسان جو صنف متعلق علم، صنفي اڻ برابري يا صنفي توازن، صنفي انصاف لاءِ ڄاڻ انتهائي سطحي آهي. اسين سمجھون ٿا ته ڇوڪرين کي پڙهائڻ يا نوڪري ڪرڻ جي اجازت ڏيڻ يا کين پنهنجي پسند جي شاديءَ جو حق ڏيڻ صنفي برابري يا انصاف آهي! اڄ صبح جو جڏهن سڀ گھر جا ڀاتي ۽ خاص ڪري گھر جون عورتون ڪنهن نه ڪنهن ڪرت ۾ مصروف هيون ۽ مان واندو هيس ته ان واندڪائيءَ جي گھڙين کي سجايو ڪرڻ لاءِ گھر جي ٿانون کي ڌوئڻ شروع ڪيم. انوقت منهنجو ٽن سالن جو پوٽو بورچي خاني ۾ گھڙي آيو ۽ مون کي ٿانو ڌوئندي ڏسي حيرت سان چيائين ته ”بابا اوهان ٿانو ڇو ٿا ڌوئو، هي ڪم ته عورتن جو آهي“! منهنجو اهو ساڳيو پوٽو جڏهن پنهنجي پيءُ سان گڏ ڪم ڪار سانگي گھر کان ٻاهر ويندو آهي ته سندس ٻن سالن جي ڀيڻ زار و قطار روئندي ساڻن گڏ هلڻ لاءِ اصرار ڪندي آهي. پر اڪثر ڪري ٻئي پيءُ پٽ هليا ويندا آهن ۽ ننڍڙي ڇوڪري روئي پٽي ماٺ ڪري ويهي رهندي آهي. ٻاهر وڃڻ وقت سندس ننڍڙو ڀاءُ کيس دلاسو ڏيندو آهي ته ”تون نه رو مان تنهنجي لاءِ شيءِ ورتيون ايندس“. ان ايتري ننڍي عمر ۾ اسان جا ٻار اهو سکي چڪا آهن ته ڪير ميل آهي ۽ ڪير فيميل ۽ سندن ڪم ڪار به الڳ الڳ آهي. منهنجي ننڍڙي پوٽي اهو ڄاڻي ورتو آهي ته ٿانو صرف عورتون ئي ڌوئينديون آهن، ٻاهر صرف مرد ئي ويندا آهن، ڇوڪرين جو ڪم آهي ته اهي گھر ۾ رهن ۽ سندس ڀاءُ پاڻيهي ان لاءِ ٻاهران بازار مان شيءِ وٺي ايندو پوءِ هوءَ اها کائي. صنفي اڻ برابري اسان جي معاشري جي رڳ رڳ ۾ ڊوڙندڙ رت وانگر شامل آهي. اسان کي خبر ئي نه ٿي پوي ته اسين ڪيڏانهن پيا وڃون. جڏهن مان ان قسم جون ڳالهيون پنهنجي بالغ اولاد ساڻ ونڊيندو آهيان ته اڪثر ڪري مون کي اڻ پسنديدهه نگاهن سان ڏٺو ويندو آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن اهي طعنه به ٻڌڻا پوندا آهن ته ”مون عورتن جو دماغ خراب ڪري ڇڏيو آهي“ يعني مان کين جيڪا ٿوري گھڻي آزادي ڏني آهي ته ان ڪري اهي سندن چوڻ کان نڪرنديون پيون وڃن. اسين جيڪي بظاهر ڏاڍا پڙهيل لکيل آهيون انهن کي به انهن ڳالهين جو ڪو ٽڪو احساس ناهي ته اسان ڪيئن نه صنفي توازن کي بگاڙي رهيا آهيون. اهڙي عمل سان ٻه ڳالهيون رونما ٿينديون. هڪ ته جيڪي ڇوڪرا آهن انهن ۾ اجايو احساس برتريءَ وارا خيال پڪا پختا ٿي سندن ايمان جو جز بڻجي ويندا ۽ ٻيو ته ڇوڪرين ۾ احساس ندامت، احساس ڪمتري جا خيال اڀري ايندا ۽ کين پنهنجي جنس سان نفرت ٿيڻ لڳندي. هونئن اهي ڳالهيون تمام ننڍڙيون ٿيون نظر اچن پر حقيقت ۾ائين ناهي. اسان جنهن معاشري ۾ رهون ٿا اهو مڪمل طرح مرداڻي اثر رسوخ تي هلندڙ هڪ طرفو معاشرو آهي. جنهن ۾ هر شيءِ جو مالڪ مرد آهي، کيس خصوصي اختيار مليل آهي، هو گھمڻ ڦرڻ، فيصلا ڪرڻ، ڪوبه ڪم ڪار وهنوار ڪرڻ لاءِ آزاد آهي. هو جيڪڏهن ڪا بي راهه روي به ڪندو آهي ته ان سان گھر جي عزت ۽ وقار جي مجروح ٿيڻ جو ڪوبه امڪان ناهي هوندو. پر جيڪڏهن اڻ ڄاڻائي وچان يا ڪنهن غلط فهمي ڪري به جيڪڏهن ڪو الزام گھر جي ڪنهن نياڻيءَ تي ايندو آهي ته قهرام مچي ويندو آهي، گھر جي عزت سرعام نيلام ٿيڻ جون ڳالهيون ٿيڻ لڳنديون آهن. اسان جي هن دقيانوسي معاشري اندر ڇوڪرين لاءِ تمام سخت حد بنديون قائم آهن، انهن حدبندين کي اسان قراني آيتن وانگر پوڄيندا آهيون. صنف جو معاملو غربت يا اميري سان هرگز سلهاڙيل ناهي. صنفي جبرجي معنى اها آهي ته ڪنهن به ڌر عورت يا مرد کي ڪنهن به معاملي ۾ رڳو ان ڪري نظر انداز ڪجي ڇوته هو/هوءَ ڇوڪرو/ڇوڪري آهي. هاڻي اسان جيڪڏهن ان ڪسوٽيءَ کي سامهون رکي ڏسنداسين ته اسان کي پنهنجي معاشري ۾ عجب نظارا نظر ايندا. ڪجھ ڏينهن اڳ سابق راڳي ۽ هاڻوڪي مُلي جنيد جمشيد جو انٽرويو ڪنهن ٽي وي چينل تي نشر ٿيو هيو ته ”اسلام ۾ عورتن لاءِ اها گنجائش ناهي ته اهي ڪار جي ڊرائيوري ڪن“. اهو ملو ڪو غريب ناهي سڄي ملڪ اندر جيڪي مهانگا ترين شاپنگ سينٽر آهن انهن ۾ سندس ڪروڙن روپين جي سيڙپ ڪاري ٿيل آهي. هاڻي جڏهن اسان سندس بيان کي پڙهون ٿا ته خبر ٿي پوي ته سندس اندر ۾ عورتن لاءِ ڪيڏو نه تعصب ڀريل آهي. مطلب چوڻ جو اهو ته اسان مان هر ماڻهون ڪنهن نه ڪنهن نموني صنفي تعصب جو شڪار آهي. ڪجھ ماڻهون مذهب جي آڙ وٺي عورتن جي حقن کي پامال ٿا ڪن ته ٻيا جاهل ۽ اڻ پڙهيل ان کي غيرت جو نالو ٿا ڏين. مقصد ٻنهي جو ساڳيو ئي آهي. نام نهاد پڙهيل عورتن کي سٺا ڪپڙا لٽا وٺي ڏئي اهو سمجھن ٿا ته انهن عورتن جي حقن جي حفاظت ڪري ورتي آهي. هن سلسلي ۾ اسان کي پنهنجي قوم کي سمجھائڻو آهي، کين پڙهائڻو آهي ۽ سيکارڻو آهي ته صنفي توازن قائم ڪرڻ سان معاشرا عزت ڀرئي انداز سان ترقي ڪندا آهن.

سڀ سانگ سجايو آ پيارا

2004 کان وٺي 2006ع تائين اسان USAID جي مدد سان ESRA پراجيڪٽ جي UEI ڪنسورشيم جي بينر هيٺ سکر ۾ گورنمنٽ پرائمري اسڪولس جي هيڊ ٽيچرس ۽ ايڊمن اسٽاف جي سکيا لاءِ ماسٽر ٽرينر هيٺ ڪم ڪيو هيو. ان سلسلي ۾ مان سکر سٽي، باگڙجي، ڪنڌرا، پنوعاقل، ٺڪراٺو ۾ ٽريننگون ڪرايون هيون. منهنجي زندگيءَ جو اهو هڪ انوکو تجربو هيو. اسان وٽ سکيا حاصل ڪندڙن ۾ نوجوان توڙي رٽائرمنٽ کي ويجھو پهتل استاد/استادياڻيون (هيڊ ٽيچرس) شامل هيون. اسان جي ٽريننگ جي هڪ خصوصيت اها به هئي ته هڪ ڏينهن اڳ ڪيل سموري ڪارگذاريءَ تي سکيا وٺندڙن کان رفليڪشن وٺندا هياسين. اسان جي ڪوشش اها هوندي هئي ته هر سکيا حاصل ڪندڙ ڪجھ نه ڪجھ لکي کڻي اچي. انهن مان اڪثريت جي رفليڪشن بس روائتي هوندي هئي، جن ۾ ڪيل ڪم جي رپيٽيشن هوندي هئي. جڏهن ته ڪڏهن ڪڏهن ڪي سکيا حاصل ڪندڙ استاد ڏاڍيون ڪارائتيون، سوچ ۽ سمجھ واري عمل کي هٿي ڏيندڙ شيون/خيال به لکي کڻي ايندا هيا. اسان کي سندن انهن رفليڪشنس مان خبر پوندي هئي ته ڪنهن ڪنهن ڪيتري ڪيتري ڳالهه سمجھي آهي. ڪيترا استاد پنهنجي رفليڪشن شاعريءَ ۾ به پيش ڪندا هيا، جڏهن ته خاص ڪري فيميل هيڊ ٽيچرس وري پني تي وڏي محنت ۽ ڪاريگريءَ سان چٽساليون ڪري کڻي اينديون هيون. مون استادن جون اهڙيون ڪيئي يادگيريون اڃا تائين پاڻ وٽ سنڀالي رکيون آهن. مان اڳ ئي سندن اهڙن رفليڪشنس تي ٽي عدد آرٽيڪلس لکي چڪو آهيان جيڪي مختلف تاريخن تي مختلف سنڌي اخبارن ۾ پڻ شايع ٿي چڪا آهن. اڄ استادن جي اهڙين رفليڪشنس مان هڪ هتي شيعر ڪرڻ ٿو چاهيان. اهو 27 سيپٽمبر 2005 جو ڏينهن هيو ته ڪنڌرا سينٽر تي استاد ارباب علي ڪٽبر منهنجي ذات متعلق هڪ رفليڪشن لکي کڻي آيو هيو. حقيقت ۾ اها رفليڪشن نه هئي مون لاءِ منهنجي زندگيءَ جو هڪ بهترين ايوارڊ هيو جيڪو منهنجي دوست مون کي ڏنو هيو. مان سندس ان تحفي کي ڪيئن پئي وڃائي سگھيس. سو ان کي پنهنجي نوٽ بوڪ تي اتاري ڇڏيو هوم. اڄ ستن سالن ۽ ساڍن ٽن مهينن جي وقت گذرڻ کان پوءِ جڏهن اها ڪاپي کولي پڙهيم ته مون کي اهي سڀ منظر ياد اچي ويا. اچو ته سڀ کان اول ان کي پڙهي ڏسون ته ان ۾ لکيل ڇا هيو؛ ”استاد صاحب هڪ قسم جو بادشاهه هوندو آهي، علم جو بادشاهه، جنهن کي اڻ ميو علم جو خزانو مليل هوندو آهي. هڪ ڏيهن مسٽر اميرگل صاحب هڪ خواب ڏٺو ته سندس علم جو خزانو کانئس کسيو پيو وڃي، جڏهن کيس جاڳ ٿي ته سوچيائين شايد اهو محض خواب هيو پر وري کيس خيال آيو ته اهو خواب نه پر حقيقت هئي. هو اهو خواب مسلسل ڏسندو رهيو، هو حيران رهڻ لڳو ۽ ان متعلق يارن دوستن، مٽن مائٽن کان به پڇندو رهيو. هڪ اهڙي ئي خواب ۾ علم جي خزاني ساڻس ڳالهايو ته تنهنجو امتحان ورتو ويندو جي تو ان جو صحيح جواب ڏنو ته مان يعني علم جو خزانو تو وٽ رهندس ٻي صورت ۾ اوهان علم جي خزاني کان محروم ٿي ويندا! استاد اميرگل سڀني مٽن مائٽن، يارن دوستن ۽ ٻين واقفڪارن کان ان متعلق پڇندو رهيو. جيترا منهن اوتريون ڳالهيون، ڪنهن کيس چيو ته اوهان کانئس ”جاگير“ جي گھُر ڪريو، ٻئي جي وري اها صلاح هئي ته کيس ”ڪارون ۽ بسون وٺڻ گھرجن“. هو انهن صلاحن کان مطمئين نه ٿيو. سوچيائين ته ڪنهن درويش، عالم يا ڏاهي سان صلاح ڪجي ته سندس ڪهڙي راءِ آهي. اهو خيال ڪري هڪ ڏينهن هڪ درويش ڏانهن روانو ٿيو. درويش کيس پريشان ڏسي مسڪرائيندو رهيو. نيٺ موقعو ڏسي مسٽر اميرگل صاحب کيس پنهنجي سڄي وارتا بيان ڪري ٻڌائي. پهريان درويش کيس ڪا راءِ ڏيڻ کان انڪاري هيو پر نيٺ کيس سندس هيڻي حال تي رحم آيو ۽ کيس صلاح ڏنائين ته ’ڪارون، بنگلا، جاگيرون، ملڪيت ظاهري طرح ته پرڪشش آهن پر اهي تنهنجي مسئلي جو حل نه آهن، وڃ ۽ علم جي خزاني کي چؤ ته توکي ’پيار، محبت، ٻڌي ۽ علم کپي‘. درويش جي اها ڳالهه کيس دل سان لڳي ۽ هو شانت ٿي ويو کيس پنهنجي سوال جو جواب ملي ويو هيو. نيٺ وري جڏهن ’علم جي خزاني‘ کيس خواب ۾ پڇيو ته هن کانئس اهي ئي شيون علم، ٻڌي، پيار ۽ محبت جي گھُر ڪئي. ان تي کيس خزاني مبارڪ باد ڏني ۽ وچن ڪيائين ته قيامت تائين مان تون سان گڏو گڏ رهندس“. مان سمجھان ٿو ته تمام خوبصورت ۽ اعلى خيال اسان جو استاد اسان کي ٻڌائي ويو هيو؛ ’ڪارون، بنگلا، جاگيرون، ملڪيت ظاهري طرح ته پرڪشش آهن پر اهي تنهنجي مسئلي جو حل نه آهن، وڃ ۽ علم جي خزاني کي چؤ ته توکي ’پيار، محبت، ٻڌي ۽ علم کپي‘. ڪاش اسان سنڌ وارا پنهنجي هن گمنام استاد جي فرياد کي ورنائي، ظاهري دولت جاگيرن، ڪارن، بنگلن ۽ ٻي ملڪيت تي وڙهڻ بدران علم واري پاسي ڏانهن موٽي اچون ته جيڪر ڪارن، بنگلن ۽ ٻي ملڪيت جو حصول ته اسان جي لاٰءِ ٻاراڻي راند بڻجي وڃي. شايد اهڙن محسن، بي ضرر ۽ سچن استادن جي دعائن جو اثر آهي ته اڄ جڏهن ڪنڌ ورائي پوئتي ٿو نهاريان ته مون کي پنهنجي گذاريل زندگيءَ تي فخر ٿو محسوس ٿئي. تازوئي 2009 کان 2011ع دؤران آغا خان يونيورسٽيءَ مان ماسٽرس ان ايڊيوڪيشن (ايم ايڊ) جي حاصل ڪيل ڊگريءَ کي ان خواب جو تسلسل ئي ٿو سمجھان، نه ته ڪٿي خيرپور ضلعي جي گمنام ڳوٺ پنواڙي ۾ ملان علي گل جي گھر ۾ پيدا ٿيل ’ڪيٽو‘ جنهن کي سندس ماءُ وري ’گيدل‘ جي نالي سان سڏيندي هئي، اهو دنيا جي مڃيل يونيورسٽيءَ مان اعلى تعليم جي ڊگري حاصل ڪري!!!! بهرحال مون کي جتي به ۽ جڏهن به ڪنهن سکيا حاصل ڪرڻ يا وري ڪرائڻ جو موقعو مليو آهي ته اهڙين پنهنجين سرگرمين کي مون مڪمل نموني پنهنجي سکيا سان جوڙي ڇڏيو آهي. هر دفعي، هر جاءِ تي ڪي نه ڪي ڪارائتيون شيون سکڻ لاءِ ملي ئي وينديون آهن. منهنجي اهڙي روين ڪري مون کي ڪيئي مڻيادار دوست پڻ ملي ويا آهن، جن سان ملي ’زندگيءَ‘ سان ملڻ جو احساس ٿيندو آهي. هر سکيا واري پروگرام ۾ منهنجي ڪوشش اها هوندي آهي ته سکيا حاصل ڪندڙن جي جذبن کي جوان ڪريان، کين همٿايان ۽ کين پڙهڻ ۽ سکڻ جا ڪارائتا گُر سادي ۽ سلوڻي نموني سيکاريان ۽ مان پاڻ انهن کان سکان. مون ڪيئي ڪم جون ڳالهيون انهن تجربن مان پرايون آهن. مون سمجھي ڇڏيو آهي ته هڪ سٺو سکيا ڏيندڙ اهو هوندو آهي جيڪو پنهنجي ڪم جي اڳواٽ مڪمل تياري ڪري اچي، کيس حد درجي سهپ جو مادو هجي، هو ڪنهن جي به عزت نفس سان نه کيڏي، پنهنجا خيال سکيا حاصل ڪندڙن تي زبردستي نه مڙهي، سندن مذهبي، ذاتي، سياسي سوچن جو احترام ڪري ۽ جيڪڏهن کيس ڪا ڳالهه سمجھ ۾ نه اچي ته اجائي يخي هڻڻ بدران تسليم ڪري ته کيس ان ڳالهه متعلق يا ته ڪائي ڄاڻ ناهي يا اڌوري آهي. ان منجھيل سُٽ کي سلجھائڻ لاءِ ياته واسطيدار ڪتابن، آرٽيڪلس کي پڙهي پنهنجي ڄاڻ وڌائي يا پنهنجي ڪنهن ڪليگ، استاد کان مدد وٺي جيڪو ان معاملي ۾ ڄاڻندو هجي. سکيا دؤران دوستاڻو ماحول جوڙي رکي ۽ سکيا ڏيندڙ ۽ وٺندڙن وچ ۾ اعتماد ۽ ڀروسي واري ماحول کي يقيني بڻائي. سکيا لاءِ گھربل سمورن مليل سهولتن/وسيلن مان ڀرپور فائدو وٺي. سکيا واري عمل ۾ سڀني کي ساڻ وٺي هلندو هلي. ڪنهن مخصوص سکيا حاصل ڪندڙکي بي جا اهميت ڏيڻ جا تمام خطرناڪ نتيجا اچي سگھن ٿا. سکيا وٺندڙن سان سندس رابطي جو رشتو هيمشهه جڙيل رهڻ هئڻ گھرجي

ماروئڙا فقير ڪنهن در ڏيندا دانهڙي؟؟؟؟؟

هي نئون 2013 جو سال به اسان سنڌ واسين لاءِ ڪو سٺو پيغام کڻي ڪونه آيو آهي. گذريل سال ته نسورو سورن جو سال هيو. ڊسمبر 25، 2012 جي ڏينهن تائين بقول ورلڊ هيلٿ آرگينائيزيشن http://www.thenews.com.pk/Todays-News-4-151893-Measles-killed-240-children-in-Sindh-in-2012 جي ته 240 سنڌ جا ٻار ۽ ٻارڙيون ارڙي وگھي اجل جو شڪار ٿي چڪيون هيون. ان انگ ۾ روز افروز اضافو ٿيندو پيو وڃي. پر اختيار ڌڻين جي ڪنن تائين ڪا جونءَ به ڪانه پئي چري. مون کي هڪ ٽي وي چينل تي هڪ ذميوار نوجوان سنڌي ڊاڪٽر جي چيل ڳالهه تي تمام گھڻو صدمو رسيو ته ٻار جيڪي ارڙي وگھي اجل جو شڪار ٿيا آهن اهي سندس حد ۾ نه پيا اچن...الله اڪبر منهنجي دماغ جي پردي تي نسيم احمد کرل جي ڪهاڻي چوٽيهون در واري فلم هلڻ لڳي..‘!!. اڄ منهنجي دل رت ٿي روئي ته اسين ڪيڏا نه لاوارث ۽ نڌڪڻا ٿي موت جي منهن ۾ وڃي رهيا آهيون. ذميوار ادارا گڏه جي مٿي تي سڱن وانگي گم آهن، سنڌ لاءِ صحت جي نامزد وزير جون حدون ڪراچي جي ٽول پلازا کان اڳتي آهن، سنڌ جو وڏو وزير، ملڪ جي صدر صاحب ۽ پارٽي جي نئين چونڊيل نوجوان چئرمين جي خوشامند کان واندو ڪونه پيو ٿئي. سنڌ جي باقي وزيرن کي قيمتي گاڏين تان هيٺ لهي اکين تان انڌ جا ڪارا چشما هٽائي غريبن جي ڏکڻ ڏاکڙن کي ڏسڻ گوارا ناهي، اپوزيشن ليڊران حڪومت تي ڦٽ لعنت ڪرڻ مان واندا ڪونهن، قومپرست ۽ ترقي پسند سياست ڪرڻ وارن جي ته اها روائت ئي ناهي ته اهي عوام جي انتهائي ڏکين حالتن ۾ وڃي ساڻن ڀيرو ڪن، مذهبي جماعتون طالبان جي پاران دهشت گرديءَ کي جائز قرار ڏيارڻ ۾ ته سندن مددگار آهن ته انهن کي هن نموني مرندڙ ٻارڙن جو ڏک وري ڪهڙو ٿيندو، اين جي اوز وارا تيستائين ايڪشن ڪيئن کڻن جيستائين کين ڪو پراجيڪٽ نه ٿو ملي، سنڌ جي نام نهاد سول سوسائٽي به ستل ٿي لڳي.....ها سڀني گڏجي غريب ۽ مسڪين ماڻهن کي مرڻ جي آزادي ڏيئي ڇڏي آهي. جُه سي لوڙائو ٿيا جنين سندي ڌِير، ماروئڙا فقير، ڪنهن در ڏيندا دانهڙي. .