پاڪستاني سئنيما گھرن جي رضا الاهي

مان تمام ننڍي عمر جو هوم ۽ ان عمر جون تمام گھڻيون ڳالهيون هاڻي منهنجي ذهن ۾ محفوظ ناهن پر هڪ ڳالهه چڱي طرح ياد آهي ته هڪ دفعي جڏهن بابا سان خيرپورشهر ويو هوم،  شايد آچر جو ڏينهن هيو ته بابا پنج گولي چوڪ تي جڙيل ٽالپر ٽاڪيز جي مارننگ شو ۾ مون کي به فلم ڏيکارڻ لاءِ وٺي هليو هيو، پر مون کي ڪا ڳالهه سمجھ ۾ نه پئي آئي ۽ مون وٺي روئڻ شروع ڪيو هيو جنهن ڪري بابا کي اها فلم هاف شو ۾ ئي ڇڏڻي پئي هئي. پوءِ جڏهن ٿورڙو سمجھ ڀريو ٿيو هوم ته ان ساڳي فلمي دنيا  لاءِ منهنجي من ۾ تمام گھڻي ڪشش پيدا ٿي پئي هئي. اسان جو تمام ويجھو عزيز ۽ بابا سائينءَ جو شڪاري (شڪار ڪندڙ) دوست  مرحوم مومن جي سنگت ٽالپر سئنيما جي مالڪن سان هوندي هئي. موصوف مير صاحبان سان گڏجي شڪار وغيرهه ڪندو هيو ۽ اهي به سندس تمام گھڻي عزت ڪندا هيا. مومن اڪثر ڪري آچر واري مارننگ شو لاءِ ٻه ٽي فل فري پاسون وٺندو هيو ۽ اسان کي فلم ڏسڻ جو موقعو به ملي ويندو هيو. جڏهن عيد ايندي هئي ته اسان کي بس اها اڻ تڻ هوندي هئي ته جلدي عيد نماز پڙهي سئنيما گھر تي پهچي ٽڪيٽ وٺي فلم ڏسون ائين نه ٿئي ته رش وڌي وڃڻ ڪري يا ته ٽڪيٽ وٺي نه سگھون يا پوءِ اهي بليڪ تي خريد ڪرڻيون پون.  انوقت اسان جي سوچ ئي اها هوندي هئي ته جي فلم نه ڏٺوسين ته پوءِ عيد ئي ڪهڙي چئبي. هاف شو ٿيندي ئي مختلف شين وڪڻندڙن جا هر پاسي کان هوڪرا ٻڌڻ ۾ ايندا هيا ۽ اهي وڏي ڦڙتي ۽ چالاڪي سان پنهنجو ڪم سرانجام ڏيندا هيا. نوجوانيءَ واري دؤر ۾ جڏهن منهنجو ناتو ڪراچيءَ سان جڙيو هيو ته ان وقت منهنجو فلمي شوق به عروج تي هوندو هيو. منڍ ۾ ته مون کي پاڪستاني فلمون سٺيون لڳنديون هيون پر پوءِ مان انگلش فلمن جو ديوانو هوندو هوس. خاص ڪري جيمز بانڊ سيريز جون جاسوسي فلمون،  انڊيانا جونز جون ايڊونچر موويز، جيڪي چن جون ايڪشن ۽ مزاحيه فلمون، بروس لي، بريٽ لي جون گنگ ڦو، جوڊو ڪراٽي جون فلمون، ٻي جنگ عظيم جي پس منظر ۾ جوڙيل موويز هنڊريڊ رائفلس، وان ريان ايڪسپريس، ريڊرس آف تي لاسٽ آرڪ، وغيره. ڪراچي جي خاص ڪري ٽن سئنيما هالن سان ته منهنجي جهڙوڪر ويجھي مائٽي هوندي هئي. نشاط، جنهن جي ويڪري عمارت، ان جو مڪراني بلوچ عملو، ويڪرو اسڪرين، بهترين سائونڊ سسسٽم، ٻئي نمبر تي ڪيپري سئنيما،  جنهن ۾ خاص ڪري وڏي بجيٽ واريون انگريزي معياري فلمون نمائش لاءِ پيش ڪيون وينديون هيون.  ٽين اسٽار سئنيما هوندي هئي، جيڪا پڻ مون کي ڪنهن نئين نويلي ڪنوار وانگر لڳندي هئي. ان کي ڊاهي شاپنگ پلازهه جوڙي ويئي آهي.انهن سئنيما هالن سان محض  منهنجي انسيت ئي نه هئي پر مون وانگر انهن جا هزارين چاهيندڙ هيا. جڏهن اسٽار سئنيما کي مسمار ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو هيو ته ان جو مالڪ زار و قطار روئي ويٺو هيو. کيس به پنهنجي تخليق اولاد وانگر پياري هئي.  ڪا خوبصورت تخليق ڊهڻ جو دک،درد، اذيت جو ادراڪ تخليقڪار کي ئي ٿيندو آهي.  ان کان سواءِ پاڪستاني فلمن لاءِ وري هڪ پوري گھٽي هوندي هئي جتي شايد پندرنهن سئنيما هال قطار درقطار هوندا هيا ۽ سندن وڏا وڏا پوسٽر ڪنهن ميلي جي ڏيک ڏيندا هيا. منجھند کان پوءِ رات جو ٻارهين بجي تائين اهو علائقو آباد رهندو هيو. رڪشائن، ٽانگن ۽ ٽيڪسين وارا آخري شو ڏسي نڪرندڙ ماڻهن جو انتظار ڪندا هيا ته جيئن اهي به پنهنجو آخري ٽرپ هڻي وٺن ۽ اهي ڪڏهن به مايوس نه موٽندا هيا هڪ نه ته ٻيو ماڻهون يا فيملي کين ملي ئي ويندي هئي ۽ سندن ڏهاڙيءَ ۾ ڪجھ وڌيڪ آمدني جوڙ ٿي ويندي هئي.  فلمي ناقدين جو چوڻ آهي ته سٺ وارو ڏهاڪو پاڪستاني فلمي دنيا ۽ سئنيما جو سنهري دؤر هيو. ڪراچي جي سئنيما سان پنهنجي ڪنهن پيارن وانگي چاهيندڙ ٻڌائين ٿا ته انوقت جي ناز سئنيما (بندر روڊ تي جتي هاڻي ناز پلازهه آهي) ۾ پهرين رنگين فلم ”آوارهه“ رليز ٿي هئي ته فلمي شوقين هڪ رات اڳ ئي لائين ٺاهي روڊ تي  ڪناري بسترا وڇائي سمهي پيا هيا ته جيئن هو ٻئي ڏينهن تي ٽڪيٽ کان محروم نه رهجي وڃن. ڪراچي جي قديم سئنيما هالن ۾ نشاط سئنيما جي حيثيت اڳواڻ واري رهي آهي جنهن جو افتتاح بانيءِ پاڪستان جي ڀيڻ محترمه فاطمه جناح جي هٿان 1947ع ۾ ٿيو هيو. بمبينو پاڪستان جي پهرين 70 ملي ميٽر اسڪرين رکندڙ سئينيما هئي جنهن جو افتتاح 1967ع ۾ انوقت ملڪ جي صدر ايوب خان جي هٿان ٿيو هيو.  انوقت جا ناليوارا ڳائڻا جهڙوڪر مهدي حسن، احمد رشدي، مالا، نورجهان، رونا ليلى، فلمي صنعت جي پس پردهه موسيقي جي جان بڻيل هيا ته ٻي پاسي اداڪارن ۾ نديم، وحيد مراد، محمدعلي، مصطفى قريشي، لهري، رنگليلو، سڌير،  اعجاز، اقبال حسن، ۽ ٻيا اداڪاري جي ڪري سئنيما هالن جي پرده اسڪرين جي زينت بڻيل هيا. هيروئنن جي به وڏي قطار آهي مختصرن شميم آرا بيگم، زيبا، شبنم، سنگيتا، ڪويتا، انجمن، مسرت شاهين، ديبا، روزينه، فردوس، وغيره چوٽ تي چڙهيل فنڪارائون هونديون هيون جيڪي پنهنجي ناز و انداز سان ڏسندڙن جي دل وندرائن جو ڪم وڏي مهارت سان سرانجام ڏينديون هيون. پاڪستاني فلمون گولڊن جوبلي، پلاٽينم جوبلي کان وٺي ڊائمنڊ جوبلي (هڪ سؤ هفتن) تائين بزس ڪنديون هيون. ڪيئي فلمي رسالا نڪرندا هيا جن ۾ فلمن تي تبصرا، تنقيدون، تعريفون تحرير ٿيل هونديون هيون. روزاني جنگ اخبار جا گھٽ ۾ گھٽ ٻه عدد صفحا فلمي مشهوريءَ لاءِ وقف ٿيل هوندا هيا. ريڊيو تي فلم جي مشهوري لاءِ پروگرام هلايا ويندا هيا. ننڍن ننڍن شهرن ۾ گھوڙي گاڏين تي فلمي مشهوري لاءِ لائوڊ تي اعلان ڪيا ويندا هيا. شام ٿيندي ئي سئنيما هالن جي آس پاس ماڻهن جا هشام گڏ ٿيڻ شروع ٿيندا هيا ۽ مختلف شيون وڪڻندڙن جون قطارون لڳي وينديون هيون. مطلب ته سئنيما جو هڪ پورو وڻندڙ ڪلچر هوندو هيو. اڄ ڪالهه جيڪي علائقا جن نالن سان مشهور آهن اهي انهن سئنيما هالن جي ڪري آهن. جيئين سکر ۾ شاليمار، ريجنٽ، نشاط جڏهن ته ڪراچي۾ ريگل، ڪيپيٽل، جوبلي وغيره،  بس هاڻي انهن جا نالا ئي رهجي ويا آهن.

ان ڳالهه ڪرڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو ته وڏن شهرن جي ڪنهن وڏي سئنيما گھر تي گھٽ ۾ گھٽ هڪ سؤ ماڻهن جي روزيءَ جو دارومدار هوندو هيو. هاڻي نه سي وؤئڻ وڻن ۾ نه سي ڪاتاريون.....

هونئن به فلمون محض دل کي وندرائڻ جو نالو ئي ناهن پر اهو تاريخي واقعن کي هڪ مؤثر نموني محفوظ ڪرڻ، ڪروڙين عوام کي سهل نموني ڪي پيچيدهه مسئلا سمجھائڻ جو ذريعو به  آهن. هڪ آمريڪ فلم ساز جو اهو چوڻ واقعي به سچ ٿو لڳي ته ”فيچر فلم نوي منٽن ۾ اهو ڪم ڪري ڏيکاريندي آهي جيڪو سوين ڪتاب نوي سالن ۾ به نه ڪري سگھن“. پر ان لاءِ هنرمند ماڻهون گھرجن، باصلاحيت انسان هجن جيڪي فلم جي سڀني شعبن  جا ڄاڻو هجن. پاڪستان جي فلم انڊسٽري ۾ هونئن ته ڪيئي سٺيون فلمون جڙيون، ڪامياب ويون ۽ انهن ماڻهن جو توجه پاڻ ڏانهن ڇڪايو پر انهن ۾ چند هڪ تمام اهم آهن جن نه رڳو ملڪي پر بين الاقوامي سطح تي به پاڻ مڃايو. انهن فلمن ۾ رياض شاهد جي زرقا، جيڪا فلسطين جي پس منظر ۾ ٺاهي ويئي هئي جنهن ۾ هڪ گانو رقص زنجير پهن ڪر بهي کيا جاتا هي شامل هيو. اهوڪلام دلير عوامي شاعرحبيب جالب  ملڪ جي هڪ تمام ناليواري ،مشهور فنڪارهه پاران غيرملڪي سربرراهه  سامهون ڊانس ڪرڻ جي انڪار تي لکيو هيو جنهن جي فرمائش انوقت جي پاڪستاني سربراهه پاران ڪئي ويئي هئي. رياض شاهد مرحوم اهو واحد پاڪستاني هدايتڪار هيو جنهن پاڪستان ۾ ڪنهن حد تائين آرٽ موويز ٺاهڻ جون ڪوششون به ڪيون هيون جنهن ۾ يه امن به شامل هيو. ان فلم جو هڪ گانو ” ظلم رهي اور امن بهي هو ڪيا ممڪن هي تم هي ڪهو“ جهڙا حقيقت پسند ٻول به شامل هيا . ان کان پوءِ شعيب منصور جون فلمون خدا ڪي لئي،  جنهن ۾ مذهبي تشدد پسنديءَ جا وکا پڌرا ڪيا ويا هيا پاڪستان جي سئنيما کي وڏو سهارو ڏنو هيو. ان فلم نه رڳو پاڪستان پر پوري دنيا جي سئنيما ۾ پنهنجو ڌاڪو ڄمائي ڏيکاريو هيو. ان بعد هن صنفي حساسيت تي  ”بول“ جهڙي انمول فلم ٺاهي ماڻهن کي ڇرڪائي وڌو.   جاويد جبار پاران ”رامچند پاڪستاني“ به هڪ سٺي ۽ ڪارائتي ڪوشش آهي جنهن ۾ پاڪستان ۽ هندستان وچ ۾ لڳايل سرحدن واري لڪير جي بنياد تي عام ماڻهون جي ڀوڳنا کي فوڪس ڪيو ويو آهي. ڪو وقت هيو ته سنڌي فلمون به پنهنجو هڪ الڳ مقام رکنديون هيو. هڪ اڌ سنڌي فلم ته سلور جوبلي به ڪئي هئي. مشتاق چنگيزي، چڪوري جي بي مثال جوڙي هوندي هئي ۽ انهن سان گڏ ملڪ انوکو مزاحيه ڪردار ادا ڪندو هيو. پاڪستاني ۽ خاص ڪري سنڌي فلم جي تاريخ سان دلچسپي رکندڙ دوستن کي گذارش آهي ته اهي سنڌي فلمن جي پهرين هيرو رئيس ڪريم بخش نظاماڻي جو سوانحي ڪتاب ”ڪيئي ڪتاب“ ضرور پڙهن. پاڪستان جي فلمي دنيا جي طلسمي رنگن، لاهين چاڙهين جو ذڪر وري علي صفيان آفاقي پنهنجن لکڻين ۾ جاندار نموني ڪيو آهي. سئنيما جي عروج وقت سکر شهر ۾ ڇهه عدد سئنيما هال؛ ريجنٽ، شاليمار، حفيظ، امپريل، نشاط ۽ پيراڊائيزهوندا هيا. انهن ۾ شالميار جو شمار جديد سئنيما هالن ۾ ٿيندو هيو جنهن ۾ ايرڪنڊيشن به لڳل هوندي هئي. هاڻي شاليمار جي جاء تي شاليمار پلازهه، حفيظ جي جاءِ تي رشنا سينٽر، (جنهن ۾ رشنا ٿيٽر اڃا به موجود آهي پر اها بند آهي)، امپريئل سئنيما جي پلاٽ تي گليمر سينٽر جوڙيو ويو آهي. امپريل سئنيما سکر جي سئنيما تاريخ ۾ هڪ تمام اهم مقام رکي ٿو.  جنهن ۾ انوقت جو شاندار ڪامياب انگريزي فلمون نمائش لاءِ پيش ڪيون وينديون هيون. ان سئنيما جو وڏو پردو ۽ جديد سائونڊ سسٽم ۾ فلم ڏسڻ جو جيڪو مزو هوندو هيو ان کي لفظن ۾ بيان ڪرڻ ڏکيو ٿو لڳي. ائين لڳندو هيو ته فلم ڏسندڙ به فلم جو ڪو ڪردار ئي آهي.  پيرڊائيز سئنيما  هال جي جاءِ تي مارڪيٽ ۽ ان مٿان مدرسو جوڙيو ويو آهي. ريجنٽ کي ڊٿي به سال ٿي ويا آهن جنهن جي پلاٽ تي ان جو ڪاٺ ڪٻاڙ اڃا به موجود آهي.  نشاط سئنيما کي واهيات فلمن هلائڻ سان جيئري رکڻ جي ڪوشش ته ڪئي ويئي پر اها ڪامياب نه ويئي ۽ هاڻي اها به بند آهي.

پاڪستان فلم انڊسٽري جو ڏيوالو ته جنرل ضياء الحق جي دؤر ۾ نڪري چڪو هيو جڏهن هن ملڪ اندر نام نهاد اسلامائيزيشن جو تجربو ڪيو ويو هيو. ان دؤر ۾ سنسر کي تمام سخت بڻايو ويو هيو ۽ فلمن مان گليمر جو مڪمل نموني ڳلو ڪپيو ويو هيو. هيرو ۽ هيروئڻ کي هڪ ٻئي سان ڀاڪر پائڻ جي اجازت به نه هئي. ڪنهن گاني جي ڊراپ سين ۾ هيرو هيروئن پري کان هڪ ٻئي ڏانهن ڊوڙندا ايند هيا ۽ آخر ۾ هڪ ٻئي سان پٺي ملائي بيهي رهندا هيا.  ويتر ٻرنديءَ تي تيل هارڻ جو ڪم ان نئين ٽرينڊ ڪيو هيو جيڪو پاڪستاني فلمن ۾ آندو ويو هيو،  جيڪو انوقت جي حاڪمن جي طبيعت سان ٺهڪندڙ به هيو.  اهو هيو مارڌاڙ سان ڀرپور فلمن جي ڀرمار، جنهن ۾ ”چار خون دي پياسي“ ۽ ”مولى جٽ“  وغيرهه قسم جي فلمن جي نمائش. اهڙن فلمن ۾ هيرو وڏو گنڊاسو (ڪهاڙو) کڻي وتندو هيو ماڻهون ماريندو. فلم جي هيرو جي ڪا ڀيڻ لنڊن ۾ ڪن غنڊن جي گھيري ۾ اچي ويندي هئي ۽ اهو پنهنجي ڀاءُ کي سڏيندو هيو”ويراااآ“ ته جادوئي نموني مولا جٽ بمع پنهنجي غنڊاسي ۽ گھوڙي سان بنا ڪنهن دير جي اتي پهچي انهن بدمعاشن کي سبق سيکاريندو هيو. انهن فلمن جو عڪس انوقت هٿوڙا مار گروپ جي شڪل ۾ ملڪ اندر ظاهر ٿي پيو هيو. ڪي اڄاتل قاتل رات جي وڳڙي ۾ گھٽين ۾ ستل ماڻهن جي مٿن کي هٿوڙن سان چٿي گم ٿي ويندا هيا. هونئن به ڊڪٽيٽرن کي ملڪ اندر خوف و هراس، دهشت، بيگانگي ڏاڍي راس ايندي آهي.   فلمي گانن، ڊانسن، اداڪاري، هدايتڪاري، ڊبنگ، ڦوٽوگرافي جا سمورا شعبه غير معياري هئڻ ڪري فلمي شائقين ڏاڍا مايوس موٽندا هيا. ويتر ملڪ اندر وي سي آر تي پاڙيسري ملڪ ۽ پوري دنيا جي فلمي يلغار ٿي ته انهن هيرا منڊيءَ جي بروڪر نما فلمسازن جي هڪ هٽي کي ٽوڙي وڌو ۽ ماڻهن جو ڌيان وڏي اسڪرين کان ننڍي اسڪرين طرف وڌندو رهيو.   ملڪ اندر ٺهندڙ غير معياري فلمن، ڳاٽي ٽوڙ ٽيڪسن، بجلي، مينٽيننس، پگھارن جي ادائيگي سان گڏ ڀته خورن جي فرمائشن ڪري سئنيما انڊسٽري تمام وڏي بحران جو شڪار ٿيندي رهي. رڳو گذريل ڪجھ سالن اندر ئي ڪراچي جي 31 سئنيما هالن کي ڊويلپرس خريدي انهن جي جاين تي پلازهه جوڙائي ڇڏيا آهن. پر ان هوندي به پاڪستاني سئنيما ڪنهن نه ڪنهن نموني تمام ٿورو ئي سهي پر پنهنجو وجود برقرار رکيو پئي آئي. ڪڏهن هالي ووڊ ۾ ٺهندڙ فلمون هلائي ته وري ڪڏهن پاڙيسري ملڪ جي بالي ووڊ جي فلمن جي نمائش سهاري پر ان سئنيما جي ڪفن واري پيتيءَ ۾ آّخري ڪوڪو سيپٽمبر 2012 جي 21 تاريخ تي ناموس رسول صلعم جن جي نالي ۾ ڪڍيل جلوسن ۾ هنيو ويو جڏهن عقل، علم، دانش، ڏاهپ، ادب، آرٽ، موسيقي جي دشمن قوتن پاڪستان جي ڏهن سئنيما هالن جن ۾ ڪراچي جا ڇهه سئنيما گھر به شامل هيا ساڙي ڀسم ڪري ڇڏيا هيا.  هاڻي نه رهي بانس نه بجي بئنسري، يا بقول لطيف سائين جي ته نه سي وؤڻ وڻن ۾ نه سي ڪاتاريون پسي بازاريون هنيون مون لوڻ ٿئي. سائين امرجليل يا انور مقصود کان ڪو اڄ سندن درد جي ڪٿا پڇي جيڪي ان سڄي دؤر جا اکين ڏٺا شاهد ئي نه پر عاشق رهيا آهن. پر اهي چند ماڻهون ئي ڇو فلمي دنيا جا ته هزارين نه پر لکين ماڻهون ديوانا رهيا آهن جن جون ڪيئي قيمتي يادون فلمن ۽ سئنيما گھرن سان وابسته رهيون آهن.  جڏهن انهن سئنيما گھرن کي باهيون ڏيئي ڀسم ڪيو ويو ته ڄڻ اهي سموريون ساروڻيون به سڙي خاڪستر ٿي ويون. خبر ناهي ڪن ماڻهن کي پنهنجن جذبن جي مجروح ٿين جي وڏي ڳڻتي رهندي آهي پر اهي ٻين جو اندر جلائي ڪوئلو ڪري الائي ڪيئن خوشي حاصل ڪندا آهن. ملڪي سئنيما گھرن کي تباهه وبرباد ڪري انهن ڪيمنن انسانن کي الائي ڪهڙو نقصان پهتوجن رسول ڪريم صلعم جن جي شان ۾ گستاخي ڪئي هئي.

هاڻي ڪراچي اها آرٽ، موسيقي، فلم، وندر، سيرتفريح واري ڪٿي رهي آهي. هڪ پاسي شهري داداگير آهن جن جي هٿن ۾ بندوقون آهن جيڪي هر چرندڙ پرندڙ ماڻهون تي اک رکيو پيا اچن ۽ کانئن ڪيئي حيلن بهانن ڀته پيا وصول ڪن ته ٻي پاسي مذهبي جنونين جا مٿي ڦريل جٿا تيار ٿي ويا آهن، جن جي خيال ۾ هنن کي ئي بس اهو حق آهي ته هو جيئن چون ماڻهن جو فرض آهي ته اکيون بند ڪري سندن پوئيواري ڪن جيڪو ائين نه ڪندو اها ڪافر ۽ زنديق هوندو. 

 فلم، موسيقي، ادب، آرٽ، ڊانس، لوڪ ناچ، ڳيچن جهڙا انڊلٺي رنگ جيڪڏهن سماج اندر نه هجن ته اهو هڪ ٻسو، بي چس، ڇسو سماج ئي هوندو جت روح جي راحت ڏيڻ لاءِ سواءِ خود ڪشيءَ جي ڪو گس ئي ناهي بچندو. هڪ اهڙو سماج جنهن ۾ هر شهر جي هر چوڪ تي ڪي خنزير نما ماڻهون بيٺل هجن جيڪي عام ماڻهن کي ڏنڊن ۽ باٺن سان هر وقت ائين ڪٽيندا رهن جيئن ڪو ڌنار پنهنجي مال جي ڌڻ کي سنئين دڳ تي هلائڻ لاءِ ڪندو آهي.