ڪلاس روم پرئڪٽس جي ريسرچ

گھڻي وقت بعد ڪالهه سکر ۾ برسات پئي هئي ۽ موسم جي خوشگوار ٿي وڃڻ ڪري سکر واسين ڪو سک جو ساهه کنيو هو. اڄ خير، برسات ته نه پئي آهي پر اڀ تي ڪڪر ڪارونڀار ڪيون بيٺا آهن ۽ ٿڌڙي هوا جسم مان ڪتڪتايون ڪڍي جهڙوڪر شهه پيو ڏي ته؛ گھر جي ڪمري مان نڪري ٻاهر گھنگھور گھٽا جو مزو وٺ!!!

موبائيل تي وقت ڏٺم ڏينهن جا سوا ٻه کن ٿيا ها، ڪاليج ٽائمنگ ۾ اڃا منو ڪلاڪ کن هيو.  سوچيم ته ڀلا اڄ سوير ئي ٿو وڃان، ڪاليج جي ڇت تي ويهي موسم جو مزو به ماڻيندم ته روهڙي جي لينسڊائون پل جو نظارو به ڪندس.

ڪاليج منهنجي ڪواٽر کان سڏ پنڌ تي آهي، اتي پهچندي پهچندي مون کي اڍائي ٿي ويا ها. ڪاليج جي سيڪنڊ فلورتي جيئن ئي پهتم ته بي ڪام ٽو جي ڪلاس ۾ ڪنهن ماڻهونءَ جو سايو نظر آيو. ڪلاس روم اندر ويم ته اتي منهنجو يار ۽ ڪليگ پروفيسر صغير احمد ڪجھ ڳولهي رهيو هو. پروفيسر صاحب جا وار وڏا ۽ وکريل هيا، سندس اکين تي نظر جو ٿلهو چشمو چڙهيل هو. چشمو هڪ مضبوط ڏوري سان ٻڌل هيو ۽ اها ڏوري سندس ڳچي ۾ پيل هئي. هن اهو بندوبست ويسر جي مرض ڪري ڪيو هو. سندس هٿ ۾ نوٽ بوڪ ۽ بال پين ها ۽ هو ڪلاس روم جو وڏي غور سان جائزو وٺي ڪي نوٽس وٺي رهيو هو.  

“اسلام عليڪم پروفيسر پيارا” مون وڏي آواز ۾ کيس سلام ورائيندي چيو، وڏي آواز ۾ کيس سلام ان ڪري ڪيم ڇوته پروفيسر صاحب ڪجھ عرصي کان ڪنن کان ٻوڙا به ٿيندا پيا وڃن. پروفيسر صاحب منهنجو آواز ته ٻڌي ورتو هيو پر شايد سمجھي نه سگھيو هو ته اهو آواز ڪنهن جو ۽ ڪٿان آيو آهي.  هو اٿي کڙو ٿيو، هيڏانهن هوڏانهن ڏسڻ لڳو، مون هڪ دفعو وري وڏي واڪي کيس سلام ورايو. “وعليڪم والسلام وعليڪم والسلام،  يار سلام فضيلت سان به ڪري سگھجي ٿو هروڀرو رڙين ڪرڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي.”؟ پروفيسر صاحب الٽو مون تي ڪاوڙ ڇنڊيندي وراڻيو. مون سندس ڪاوڙ نظر انداز ڪندي کانئس پڇيو ؛  “يار سويل سويل خالي ڪلاس ۾ ڇا پيو ڪرين؟” وراڻيائين ته “ڪلاس روم پرئڪٽس تي ريسرچ پيو ڪريان”.  سندس جواب ٻڌي، مان بيهوش ٿيندي ٿيندي رهجي ويو هوس.  پنهنجو پاڻ تي ڪنٽرول ڪندي سُري سندس پاسو ورتم، همدردي طور سندس ڪلهي تي هٿ رکي چيم ؛ “يار هي ڪهڙي ڪلاس روم پرئڪٽس جي ريسرچ آهي، جنهن ۾ نه ٻار آهن نه ئي ڪو استاد آهي؟”. ڪاوڙ ۾ منهنجو ڪلهي تان هٿ هٽائيندي مون کان ٿورو پرڀرو ٿي بيهي مون ڏانهن اهڙي نموني تڪڻ لڳو جهڙوڪر مون کان ڪو وڏو ڏوهه سرزد ٿي ويو هجي. “تو جهڙا ڀوڪ ئي ته آهن، جن جي افعالن ڪري سنڌ جي تعليم جو ٻيڙو ٻڏل آهي”. پروفيسر صغير منهنجي سوال جو جواب ڏيڻ بدران ڏاڪا ٻڌي مون تي چڙهي ويو. مان پروفيسر جي اهڙي قسم جي جارحاڻي حملي لاءِ بلڪل تيار نه هوس ۽ هڪو بڪو ٿي هيڏانهن هوڏانهن تڪڻ لڳم، خدا جو شڪر بجا آندم جو انوقت اتي ڪوبه پٽيوالو يا شاگرد موجود نه هيو. ڌڪ پچائي،  مٿس جوابي حملو ڪندي چيم؛“آخر ڪار تنهنجي چوڻ جو مقصد ڇا آهي؟ چرين وانگي خالي ڪلاسن جي ڌوڙ، درن درين، بئنچن مان آخر ڪار تون ڪهڙي قسم جي ڪلاس روم پرئڪٽس جي کوجنا وارو ڪم پيو ڪرين؟”. کيس منهنجي ترش لهجي جو ادراڪ ٿي ويو هو، چپن تي مرڪ سجائي مون طرف آيو ۽ منهنجو هٿ وٺي دوستاڻا انداز ۾ چيائين؛ “يار ناراض نه ٿي، ڏس ڪالهه ڪامن روم ۾ ان ڳالهه تي بحث هليو هو نه،  ته ڪاليج ۾ داخلا پاليسي ڇا هئڻ گھرجي؟” منهنجي جواب لاءِ هو مون ڏانهن تڪڻ لڳو، مون هاڪار ۾ پنهنجو ڪنڌ ڌوڻي ساڻس سهمت ٿيندي چيو “ته پوءِ؟”   هاڻي پروفيسر مون کي هٿ کان وٺي ڪاري بورڊ وٽ بيهاري ٻڌائڻ لڳو “هي هڪ هوادار ڪمرو آهي، ڪمري جي درين کي لڳل سموريون هڙڪيون ٽٽل آهن، ڪمري ۾ بجليءَ جو نظام جڳاڙ سڳاڙ تي پيو هلي، چئن پکن مان ٻه فنڪشنل آهن، چئن بلبن مان صرف هڪ ٻري ٿو،  ڪلاس روم ۾ ڪل ملائي ويهه بئنچون رکيل آهن، هر بئيچ تي ٽي شاگرد آسانيءَ سان ويهي سگھن ٿا ان حساب سان سٺ ٻارن جي ويهڻ جي گنجائش آهي پر جي سوڙهه سنگهيڙ ڪبي ته چار به ويهاري سگھجن ٿا ۽ ان نموني وڌ کان وڌ اسي ٻارن کي ڪلاس ورم اندر ويهاري سگھجي ٿو”  هڪ ئي ساهيءَ ۾ پروفيسر صاحب پنهنجي ڪيل ريسرچ مون تي عيان ڪئي. “صحيح، ته پوءِ؟” مون سندس ڳالهه نه سمجھندي سندس اکين ۾ نهاريو. “ته پوءِ” هن منهنجي سوال کي چٻاڙيندي چيو ته “بي ڪام ٽو ۾ ست ۾ سؤ شاگرد انرولڊ آهن، انهن جي ڪلاس روم پرئڪٽس لاءِ هيءُ هڪڙو ڪمرو ئي مختص آهي. اوهان مهرباني ڪري مون کي سمجهائي سگھو ٿا ته اسي ٻارڙن جي گنجائش واري ڪلاس روم ۾ ست سؤ  شاگردن کي ڪيئن ويهاريندا ۽ کين ڪيئن پڙهائيندا؟  ڇا اوهان وٽ علاءُ الدين جي ڏيئي وارو جن آهي جيڪو اهو ڪم سرانجام ڏيندو؟” پنهنجي ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي چيائين ته “ڪلاس روم پرئڪٽس جي کوجنا هلندڙ ڪلاسن اندر استادن ۽ شاگردن وچ ۾ پڙهائڻ وارن طور طريقن، روين سان تعلق ته رکي ٿو پر انفرا اسٽڪچر جي جانچ جونچ سان پڻ ڪيئي ڳالهيون سمجھي ۽ پرکي سگھجن ٿيون!!!”. پروفيسر صاحب واقعي به مون کي لاجواب ڪري وڌو هيو، پنهنجي اندر جي شرمندگيءَ کي لڪائيندي کيس چيم ؛ “ٺيڪ آ ٺيڪ آ مالڪ هاڻي گھڻي ٿي ريسرچ، ٻاهر هل ته سهاني موسم جو مزو ماڻيون” مون سندس هٿ پڪڙي کيس گھليندي ٻاهر وٺي آندم.

مٿي آسمان ڏانهن نهاريم جتي اڃا به گھنگھور گھٽا جو گھيرو هيو، هوا ۾ ساڳي ٿڌاڻ هئي،  آسمان تي ڪبوترن  سان گڏ ڪيئي رنگا رنگ لغڙ اڏامي رهيا هيا، روهڙيءَ واري پل تان ڪا ريل ڪوڪون ڪندي گذري رهي هئي. اسين ٻئي ڄڻا پنهنجن پنهنجن خيالن ۾ گم چپ چاپ ڪاريڊور ۾ رکيل ڪرسين تي ويهي رهياسين.  ان ويل منهنجي ڪنن تي پهرين پيرڊ جي گھنڊ جو آواز آيو. پروفيسر صغير صاحب کي اتي ڇڏي،  ڊسٽر ۽ چاڪ کڻي ساڳي بي ڪام ٽو جي ڪلاس ۾ شاگردن کي بزنس ڪميونيڪيشن پڙهائڻ لاءِ پهچي ويس.

 مون کي ڪلاس ۾ ويٺي ويٺي پورو منو ڪلاڪ گذري چڪو آهي، ڪلاس جي در ۾ ديد وجھي شاگردن جي اچڻ جي راهه پيو تڪيان پر اڃا تائين هڪ به شاگرد نه پڳو آهي، اجھو ٻئي پيرڊ جو گھنڊ به وڄي چڪو آهي.  

مٿي ڏنل ڪهاڻيءَ تي اسلاميه آرٽس ۽ ڪامرس ڪاليج سکر ۾ سنڌي/اردو ادبي سوسائٽي پاران هڪ تنقيدي ويهڪ اگسٽ 23، 2014 جي ڏينهن تي ٿي هئي، هيٺ ان گڏجاڻيءَ جو مفصل احوال پڻ ڏجي ٿو.

(امير گل ڪٽوهر).

سنڌي/اردو ادبي سوسائٽي گورنمنٽ اسلاميه آرٽس ۽ ڪامرس ڪاليج سکر جي هفتيوار گڏجاڻين جي ٻيهر اجراءُ جي پهرين گڏجاڻي جيڪا 2014/08/23 ڇنڇر ڏينهن ٿي هئي ان جي رپورٽ.

پروفيسر گل ڪٽوهر

            تعليمي ادارن جو مقصد ئي هي آهي ته اهڙو ماحول پيدا ڪجي جنهن ۾ شاگرد/استاد سوچڻ، سمجھڻ، پرکڻ جهڙن اعلى انساني گڻن جا مالڪ ٿي سگھن.اسان جي ملڪي ڪريڪيولم جا هدف پڻ اهي ئي ٻڌايا ويا آهن.  اهي چوڻ لاءِ ته چند لفظ آهن پر عملي طور تي اهي ڪم انتهائي ڏکيا، پيچيده ۽ جاکوڙ جا گھرجائو آهن. حقيقت ۾ اهڙو جڙيل ماحول ئي ڏاهپ جي آبياري ڪندو آهي ۽ اعلى انساني گڻن وارا انسان نڪري نروار ٿيندا آهن، جيڪي ملڪ ۽ قوم کي سماجي، اقتصادي ۽ انساني ترقيءَ جي آسمان طرف وٺي وڃڻ جو سبب بڻجندا آهن. افسوس ته اسان جي تعليمي ادارن اندر اسان جي پرنسپلس، هيڊ ٽيچر توڙي ٽيچرس مان اڪثريت کي اهڙين ڳالهين جو تمام گھٽ ادراڪ آهي. اسان جا اڄوڪا تعليمي ادارا رٽي باز طوطن جون لوڌون ڪڍن ٿا، جن وٽ تنقيدي، تعميري، تخليقي طور تي شين، لقائن، واقعن تي سوچڻ، سمجھڻ، پرکڻ جو فقدان آهي. حقيقت ۾ اسان جا اڄوڪا تعليمي ادارا بيروزگارن جون لوڌون پيدا ڪندڙ ڪارخانا بڻجي ويا آهن، جتي شاگردن جو صرف پئسو ئي نه پر وقت به برباد پيو ٿئي، کين ڊگريءَ جي نالي ۾ هڪ بي ڪار ڪاغر جو ٽڪڙو هٿ ۾ ڏيئي گھر موڪليو پيو وڃي، جنهن جي ملڪي يا بين الاقوامي مارڪيٽ ۾ ڪابه وقعت ناهي.  

            هت سوال ٿو اٿي ته آخرڪار ڪارائتو تعليمي ماحول ڪيئن جوڙجي ته جيئن اسان جا استاد، شاگرد توڙي مٿيان عملدار تعليم جي حقيقي اوسر طرف اچن؟! اهو هڪ تمام اڻانگهو عمل آهي پر ناممڪن ته ڪجھ به نه آهي. جيڪڏهن نيتون سچيون هجن، ماڻهون مسلسل چڱائي جو سفر جاري رکي، سکڻ ۽ سيکارڻ ۾ ڪو عار محسوس نه ڪري ته ملڪي ڪريڪيولم اندر رکيل هدف حاصل ڪري سگھجن ٿا. اهي ڳالهيون سوچي اسلاميه آرٽس ۽ ڪامرس ڪاليج سکر جي دوستن سنڌي/اردو ادبي سوسائٽي جي پليٽ فارم کي ٻيهر فعال ڪرڻ جو پڪو پهه ڪيو آهي. فيصلو ڪيو ويو آهي ته هر ڇنڇر جي شام جو پنجين وڳي سوسائٽي جي گڏجاڻي ٿيندي،  جنهن ۾ استاد ۽ شاگرد پنهنجون لکڻيون کڻي اچي پڙهندا،  جن تي گڏيل نموني بحث مباحثو ڪيو ويندو ۽ سکڻ ۽ سيکارڻ واري ماحول جي آبياري ڪئي ويندي. ان سلسلي جي پهرين ڪڙي طور سوسائٽي جي گڏجاڻي ڪامرس ڊپارٽمنٽ ۾ 2014/08/23 ڇنچر جي ڏينهن تي ٿي گذري جنهن ۾ پروفيسر صاحبان ڊاڪٽر عبدالقادر چاچڙ، منظور بيدار، اقبال شيخ، سيد شاڪر شاهه، محمد دين شيخ، ڪاشف مغل، اختر ڀٽي، عبدالسميع سولنگي ۽ اميرگل ڪٽوهر شرڪت ڪئي. هن گڏجاڻي ۾ پروفيسر اميرگل ڪٽوهر پنهنجي ڪهاڻي “ڪلاس روم پرئڪٽس جي ريسرچ”  تنقيد لاءِ پيش ڪئي.

              ڪهاڻي تي ڳالهائيندي اردو ادب جي نواجوان پروفيسر ۽ شاعر سيد شاڪر چيو ته هي تمام سٺي ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ ڪاليج جو حقيقي ماحول ظاهر ڪيو ويو آهي. سندس وڌيڪ چوڻ هو ته هن ڪهاڻي ۾ سندس دل جي ڳالهه تمام مؤثر نموني ڪئي ويئي آهي. هن ڪهاڻيڪار کي واڌايون ڏيندي مستقبل ۾ پڻ اهڙي تخليقي ڪم کي جاري رکڻ تي زور ڏنو.

            اڪنامڪس جي ڄاڻو پروفيسرر محترم محمد دين شيخ ڪهاڻي جي واکاڻ ڪندي چيو ته هي هڪ تمام ڪامياب تجربو آهي ۽ هو ڪهاڻيءَ مان متاثر ٿيڻ کان رهي نه سگھيو آهي. هن صلاح ڏني ته ڪهاڻي جي جنهن نموني پچاڻي ڪئي ويئي آهي اها ڪنهن حد تائين تشنى آهي، هن صلاح ڏني ته ڪهاڻيءَ جي پڄاڻي ۾ ڪجھ وڌيڪ سٽون شامل ڪيون وڃن ته وڌيڪ سٺو ٿيندو. موصوف ان سلسلي ۾ نموني طور چند سٽون لکي ايوان ۾ پيش به ڪيون.

            ڪامرس جي نوجوان پروفيسر ڪاشف مغل پڻ ڪهاڻيءَ کي ساراهيو ۽ پنهنجي پسنديدگيءَ جو اظهار ڪيو.

            اسلامڪ اسٽڊيءَ ۾ پي ايڇ ڊي ڪيل، باشعور پروفيسر ڊاڪٽر عبدالقادر چاچڙ پنهنجي تنقيدي تبصري ۾ چيو ته ڪاليج اندر گذاريل پندرهن سالن واري ڊگھي عرصي ۾ پهريون دفعو هن کي هن قسم جي شاندار ڳالهه ٻڌڻ لاءِ ملي آهي،  جيڪا نئين به آهي ته تمام ڪارائتي پڻ. ڪهاڻيءَ جي پلاٽ تي ڳالهائيندي ڊاڪٽر صاحب چيو ته ڪهاڻيءَ ۾ استاد پنهنجو پورو ٽائيم ڪلاس روم ۾ ويهي شاگرد جو انتظار ٿو ڪري پر ڪوبه شاگرد نه ٿو اچي ته ان ڳالهه مان ثابت ٿيو ته استاد ته پنهنجو ڪم ڪرڻ لاءِ هروقت موجود آهي پر شاگردن جي غير حاضري تمام وڏو مسئلو آهي، ان سلسلي ۾ ڪاليج جي پرنسپلس کي ڀرپور ڪوششون وٺڻ گھرجن. وڌيڪ سندس چوڻ هو ته اسي شاگردن جي گنجائش واري ڪلاس ۾ ست سؤ شاگردن جي داخلا پڻ هڪ سواليه نشان آهي ۽ ان تي سوچڻ جي ضرورت آهي. آخر ۾ موصوف ڪهاڻيڪار جي ڪوششن کي ساراهيندي چيو ته اهو تمام سٺو آغاز آهي، اسان سڀني کي ان جي تقليد ڪرڻ گھرجي. ضروري ناهي ته اسان ڪا ڪهاڻي لکي کڻي اچون پر اسان ڪو تعليمي سڌاري متعلق مضمون، شاعري به لکي کڻي اچون ته تمام بهتر ٿيندو جيئن تباهه ٿيندڙ تعليم ماحول کي ٻنجو اچي سگھي

            اردو ادب جي سينئر پروفيسر ۽ ڊپارٽمنٽ جي هيڊ اختر ڀٽي چيو ته پاڻ ڪالهه جنهن ڳالهه تي بحث ڪيو هو ليڪک ان تي اڄ هڪ ڪامياب ڪهاڻي لکي ڪري کڻي آيو آهي اها ڳالهه تمام گھڻي متاثر ڪن آهي. ڀٽي صاحب ڪهاڻيءَ ۾ ڪيل منظر نگاري جي تمام گھڻي واکاڻ ڪئي.

            سنڌي ادب جي سينئر پروفيسر، ڊپارٽمنٽ جي هيڊ، سنڌي اديب ۽ سنڌي ادبي سنگت سکر جي اڳوڻي سرگرم ڪارڪن، اڳوڻي سياسي ورڪر مسٽر منظور بيدار ڪهاڻيءَ جو فني جائزو پيش ڪندي چيو ته ڪهاڻيءَ ۾ ٻه ڪردار ڏيکاريا ويا آهن،  جيڪي ٻئي ذميوار انسان آهن. ڪهاڻي جي منظر نگاري تمام سٺي ڪئي ويئي آهي. ڪهاڻيءَ جي پلاٽ ۾ سڄي سنڌ جي تعليمي ماحول جي عڪاسي ٿي ملي. ڪاليج اندر جيڪڏهن ست سؤ شاگرد اچي وڃن ته پوءِ ڇاٿيندو؟ ڇا اسان ان لاءِ تيار آهيون؟ جيڪڏهن واقعي به سڀ شاگرد جن ريگيولر داخلا ورتي آهي ڪاليجن اندر اچن ته تعليمي ادارن کي چار چنڊ لڳي وڃن. بيدار صاحب پنهنجي ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي چيو ته هي هڪ برننگ اشو آهي جنهن تي اسان جي وزير تعليم، سيڪريٽري تعليم کان وٺي اسان سڀني کي سوچڻ گھرجي. ڪامياب ڪهاڻي لکڻ تي ڪهاڻي جي ليکڪ کي مبارڪباد ڏني.

            سنڌي ادب جي نوجوان ۽ محنتي پروفيسر مسٽر اقبال شيخ ڪهاڻيءَ تي ٽيڪا ٽپڻي ڪندي چيو ته ڪهاڻيءَ جو جيڪو موضوع آهي اهو مضمون جو موضوع آهي پر ليکڪ ڪمال ڪاريگريءَ سان هن سنجيدهه موضوع کي ادبي انداز ۾ڪهاڻيءَ جي صورت ۾ پيش ڪري نئين روايت جو بنياد وڌو آهي. ڪهاڻي ۾ تعليمي ماحول پيدا ڪرڻ جي شعوري ڪوشش ڪئي ويئي آهي. ڪهاڻي به مختصر آهي ته ڪردار به مختصر آهن. هونئن ڪهاڻين ۾ ڪو ميجر (مک) ڪردار ته ٻيا مائينر (ننڍا) ڪردار هوندا آهن جن ۾ مائنر ڪردار ميجر ڪردار جي چوگرد ڦرندا رهندا آهن. پر هن ڪهاڻيءَ ۾ ٻئي ميجر ڪردار ادا ڪرڻ وارا ڏيکاريا ويا آهن. ڪهاڻي جي ٻوليءَ کي ساراهيندي اقبال شيخ راءِ ڏني ته جيڪڏهن ڪهاڻيءَ ۾ ڪجھ وڌيڪ ڪردار هجن ها ته ڪهاڻي تهان وڌيڪ دلچسپ ٿئي ها.

            اسٽيٽسٽڪس جي نوجوان پروفيسر مسٽر عبدالسميع سولنگي صاحب چيو ته ڪهاڻيءَ جو موضوع تمام سٺو آهي، اسان سڀني کي سوچڻ گھرجي ته جي تعليم جي تباهه ڪن صورتحال تي اڃا به اسان اک نه پٽي ته SRTC  ۽ ٻين اهڙن ادارن وانگي پاڻ به تباهه ٿي وينداسين. ڪهاڻيءَ ۾ منظر نگاريءَ کي ساراهيندي سولنگي صاحب چيو ته 2005 ۾ جڏهن هو هتي هڪ استاد جي حيثيت ۾ آيو هو ته ڪلاس شاگردن سان ڀريل هوندا هيا پر هاڻي خالي ڪلاس ڏسي روئڻ ٿو اچي. سندس وڌيڪ چوڻ هيو ته باوجود ڪوششن جي شاگردن جي سراسري نه ٿي وڌي اها تمام تڪيلف ڏيندڙ ڳالهه آهي ان تي سڀني کي سوچڻ گھرجي.

            آخر ۾ ڪهاڻيڪار پروفيسر اميرگل ڪٽوهر سڀني دوستن جو شڪريو ادا ڪيو جن سندس ڪاوش جي ساراهه ڪئي هئي يا بهتريءَ لاءِ صلاحون ڏنيون هيون. ليکڪ جو چوڻ هو ته سندس دلي خواهش آهي ته اسان جي تعليمي ادارن ۾ اجاين سجاين بحثن مباحثن بدران جيڪڏهن ڪارائتن اسمن تي ڳالهه ٻولهه ٿيندي ته ان سان پڻ تعليمي ماحول تي خوشگوار اثر پوندا. پنهنجي ڪهاڻي متعلق سندس چوڻ هو ته هن ڪهاڻيءَ ۾ ڪن انتهائي اهم مامرن جي نشاندهي ڪئي آهي ۽ سندس اها دلي خواهش آهي ته ڪهاڻي پڙهڻ بعد پڙهندڙ جي دماغ ۾ ڪي سوال اڀرن، هو سوچڻ تي مجبور ٿئي ۽ مسئلن جي حل لاءِ پنهنجي ذهني صلاحيتن مطابق انهن تي عمل پيرا ٿئي. ليکڪ چيو ته هن ڪهاڻيءَ جي ڪلائمڪس ۾ پنهنجي پاران مسئلي جي حل جو ڪو فارمولو مڙهڻ يا ڀاشن ڏيڻ بدران سمورا آپشن کليل رکيا آهن. سندس بس اها ئي خواهش آهي ته هر پڙهندڙ جي دماغ ۾ هي سوال اڀري ته “ آخراس درد ڪي دوا ڪيا هي”.  

ننڍڙو سوال سنڌ واسين کان

هي 01 آڪٽوبر 2013 جي شام جو قصو آهي  3 بجه جيئن ئي پهرين پيرڊ جو گھنڊ مسٽر علي نواز وڄايو ته ڪلاس جو رخ ڪيم. انوقت ڪلاس ۾ اڃا رڳو هڪ شاگرد پهتل هو. ڪلاس ۾ دوستاڻو ماحول پيدا ڪرڻ ۽ شاگرد کي ڪلاس ۾ ڳالهه ٻولهه تي آماده ڪرڻ لاءِ ساڻس زماني جهان جون ڳالهيون ڪندي هدايت ڪيم ته “کيس ڪوشش ڪري پنهنجي گھر، خاندان ۽ اوڙي پاڙي وارن لاءِ هڪ مثالي ماڻهونءَ جو ڪردار ادا ڪرڻ گھرجي.  جھيڙن جهٽن ۾ پنهنجو پاڻ ۽ ٻين جي جھڳن کي جھڻ ڪرڻ مڙسي ناهي پر جي ماڻهون پنهنجي علم، هنر، حرفت، جدوجهد، محنت سان پنهنجو پاڻ کي ٺاهي ۽ ٻين جي زندگين ۾ آسانيون پيدا ڪري ته اها ئي حقيقي مڙسي چئبي”.   

 منهنجي همٿائڻ تي ان شاگرد پنهنجو اندر کولي منهنجي سامهون رکيو. سندس ڪهاڻي اڄوڪي سنڌ جي ڪهاڻي آهي.

سندس چوڻ هو ته ڳوٺ ۾ سندن برادريءَ جي ماڻهن جو ڳوٺ جي ٻئي برادريءَ جي ماڻهن سان گاهه جي ڀريءَ تي جھيڙو ٿي پيو هو. ٻنهي برادرين جا ڳچ سارا ماڻهون گوڙ تي ڳوٺ جي چوڪ تي گڏ ٿي ويا. ٻنهي برادرين مان شريف ۽ پرامن ماڻهون به هيا پرٻنهي پاسي جي شرارتي ماڻهن جڏهن هڪ ٻئي کي ڪچيون گاريون ڏيڻ شروع ڪيون ته جھيڙو ٽري نه سگھيو. ان جھيڙي ۾ مخالف برادريءَ جا ٻه ماڻهون قتل ٿي ويا جڏهن ته هڪ نوجوان جيڪو سندس سڳو سؤٽ ۽ ڀيڻويو هيو جھيڙي کي ٽاريندي مٿي ۾ گولي لڳڻ ڪري بيهوش ٿي ڪري پيو. اهو پوءِ چار سال بيهوشيءَ واري حالت ۾ رهيو ۽ سندس علاج معالجي تي پندرهن لکن کان وڌيڪ خرچ اچي ويو، پر پوءِ به هو زندگيءَ جي ڏور کي سلامت رکي نه سگھيو ۽ گذاري ويو. پنجن سالن کان پوءِ جڏهن ڌريون خرچ پکا ڪري ڪري ٿڪجي پيون ته کين فيصلو ڪرڻو پيو. ان فيصلي ۾ ٻنهي ڌرين تي جيڪي ڏنڊ پيو ان جي حصي پتي ڏيڻ جي سلسلي ۾ کيس پنهنجي پندرهن جريب زمين تان هٿ کڻڻو پئجي ويو ۽ ائين سندس تعليم حاصل ڪرڻ واري ڪم کي پورا پنج سال بريڪ لڳي ويو هو.

سنڌ جي تعليم جي تباهي تي بحث ڪرڻ وقت اسين ياته استادن، تعليمي ڪامورن، سياستدانن، والدين کي ذميوار قرار ڏيندا آهيون. منهنجي خيال ۾ ته اهو به هڪ سچ آهي پر پورو سچ ناهي. مٿي بيان ڪيل ننڍڙي واقعي تي غور ڪرڻ سان خبر پئجي ٿي وڃي ته جنهن ڳوٺ ۾ فساد ۽ دنگو هوندو اتي تعليمي عمل به متاثر ٿيندو. اهڙي حالتن کي پيدا ڪرڻ  جو ذميوار ڪير آهي؟ هاڻي ٿورو غور ڪيو؛ سنڌ جو ڪهڙو علائقو ۽ ڳوٺ آهي جتي چار گھر رهندا هجن ۽ منجھن برادري ۽ قبائيلي جھيڙا هلندڙ نه هجن؟ 

ٻچاپڙائي

 “موسيقيءَ کي پڙهائڻ واري عمل ۾ ڪيئن هڪ مؤثر اوزار طور تي ڪم آڻجي” واري عنوان تي انوقت ڪارائتو بحث مباحثو هلي رهيو هو. ڪمرو پرائمري هيڊ ٽيچرس سان ڀريل هو. هر دوست ان موضوع تي پنهنجا پنهنجا خيال وڏي ذوق ۽ شوق سان پيش ڪري رهيو هو. مون بحيثيت هڪ ماسٽر ٽرينر جي ڪوشش پئي ڪئي ته ڪمري ۾ موجود هر استاد کي همٿايان ته ان ڪارائتي موضوع تي هو به ڳالهائي ۽ ڪنهن حد تائين مان ان معاملي ۾ ڪامياب وڃي رهيو هوس. اسان سڀ جڏهن پوري نموني ان سرگرميءَ ۾ شامل هياسين ته  ڪمري جو ٻيڪڙيل دروازو کليو ۽ اتي منهنجو ساٿي ٽرينر پروفيسر جناب صغير احمد ظاهر ٿيو. پروفيسر صاحب اسڪول جي ڀرسان پنهنجي دوست گھران ناشتو ڪري واپس ٿيا هيا. اهو انهن جو  روز جو معمول هيو. اچڻ سان مون کي پاسي ڪري حلال ۽ حرام جي موضوع تي ڳالهائڻ شروع ڪيائين. چيائين پئي ته اوهان جي روزي حلال تڏهن ٿيندي جڏهن اوهان پنهنجو ڪم پوري تندهي سان سرانجام ڏيندو، پنهنجو پورو پورو وقت پڙهائڻ واري عمل ۾ سيڙهائيندو ۽ ياد رکو چوري ٽڪي جي هجي يا لک جي، چوري هڪ منٽ جي هجي يا هڪ ڪلاڪ جي چوري چوري ٿيندي آهي. مون جيڪو سکڻ ۽ سيکارڻ وارو ماحول ٺاهيو هو اهو ته غارت ٿي ئي ويو هيو پر ساڳي وقت مون کي ڪجھ وقت اڳ پروفيسر صاحب سان گذاريل اها رات ياد اچي رهي هئي.

اها هڪ گرم رات هئي. دريا جي ڪڙ تي اڏيل ڳوٺ جي هڪ ويڪري اوطاق، ڪاڄ ۾ آيل دوستن سان ڀري پيئي هئي. اصل مانيءَ جو پروگرام ته ٻئي ڏينهن رکيل هو پر گھوٽ جا جيڪي گھاٽا يار هيا انهن کي رات جي پروگرام جو سڏ ڏنو ويو هو. اوطاق اندر کٽن ۽ ڪرسين وچ  ۾ شراب جون بالٽيون اهڙي نموني رکيل هيون ته جيئن انهن تائين هرڪو آسانيءَ سان رسي سگھي. رات جو صوفياڻي راڳ رنگ جي محفل لاءِ سچل جي درگاهه جي مشهور ڳائڻي سائين موٽڻ شاهه جون خدمتون حاصل ڪيون ويون هيون. جيستائين راڳ رنگ جي محفل شروع ٿي ان کان گھڻو اڳ ئي پيئڻ وارو پروگرام شروع ٿي چڪو هيو. هن محفل جي جان پروفيسر مسٽر صغير احمد هيو. پروفيسر صاحب شراب کي لسي سمجھي جام مٿان جام ڳيتي رهيو هو. ڳوٺ جي شرارتي ڇوڪرن جڏهن ڏٺو ته پروفيسر صاحب هاڻي صفا ٽُن ٿي چڪا آهن ته کيس چيڙائڻ لاءِ ساڻس ڀوڳ ٺڪاءُ ڪرڻ لڳا. صغير صاحب جيئن ته آپي کان نڪتل هيا انڪري هو ڀوڳ ڪندڙن کي گاريون ڏيڻ لڳا. هاڻي محفل جو رنگ ئي مٽجي رهيو هيو. محبت جي مٺاس بدران بد مزگي جي ڪڙاڻ هرڪنهن جي اندر کي چيرڻ وارو ڪم پئي ڪيو. نيٺ ڪجھ يار وچ ۾ پيا، پروفيسر صاحب کي ريهي ريجھائي اوطاق جي ڪمري ۾ وٺي ويا ۽ جتي لڳل ايرڪنڊيشن آن ڪري کيس کٽ تي سمهاري ڇڏيائون.

 سڄي رات موٽڻ شاهه جي محبتي محفل هلندي رهي. اسر ويل طبلي جي ٿاپ انوقت بند ٿي جڏهن بجليءَ جي لوڊ شيڊنگ شروع ٿي چڪي هئي. ڪجھ وقت ابتيون سبتيون باتيون ڪري ٻين وانگر مان پڻ پنهنجي ماڳ طرف واپس موٽڻ لاءِ سوچڻ لڳس. ان ويل مون کي پروفيسر صاحب جي ياد آئي، ڪمري جو در کولي ڏٺم ته پروفيسر صاحب پگھر ۾ شل کٽ تي پاسو ورائي رهيا هيا. مون کيس وڏي واڪ حق ٻولائيندي چيو  “ صبح هوگئي مامون اب اٽهه بهي جا”. اکيون مروٽي، مون ڏانهن ڪُتڙين اکڙين سان ڏسندي چيائين  “هي ڪهڙي حرامپائي آهي ته رات جي ماني ته مون کي نه کارائي اٿَوَ ۽ هاڻي سمهڻ به ڪونه ٿا ڏيو،  ڀلا ڏيو خبر ڪا چاءِ وغيره ملندي؟”. مون کيس چيو ته هرڪو ٽڙي پکڙي چڪو آهي ۽ ساڏين کي سوين ڪم ڪرڻا آهن، افرا تفري وارو ماحول آهي اٿ ته هلڻ جي ڪيون”. کيس منهنجي ڳالهه سمجھ ۾ آئي اکيون مهٽي در کان ٻاهر نڪتو، پاسي ۾ ٺهيل ڇني اندر ڪنڊ ۾ آري تي ويٺل ڪڪڙ جي هيٺيان ٻه آنا کڻي چيائين “اچ ته هلون”. مون کيس چيو ته اهي آنا ڇو کنيا اٿئي؟ وارڻيائين ته “گھر پهچي ناشتو تيار ڪرائي کائيندم”.   

معذوري مجبوري ناهي

مارچ 2013 ۾ مون هڪ ٽريننگ ضلع شڪارپور جي شهر لکيءَ ۾ ڪرائي هئي. 28 مردن ۽ عورتن تي مشتمل ان گروپ ۾ هڪ نوربانو به هئي. هوءَ ٻارهن ٻارن جي ماءُ هئي. سندس چوڻ هو ته هن هڪ پنهنجي ڇوڪري کي اسڪول ۾ داخلا وٺرائي هئي پر سندس ان پٽ پڙهڻ واري ڪم سان ٽڪي جي به دلچسپي نه ڏيکاري ان ڪري “مون کيس موٽر مڪينڪ جي دڪان تي ڇڏيو جتي هاڻي اهو سٺو ڪم ڪار سکي چڪو آهي”.  هن پنهنجو داستان اڳتي وڌائيندي ٻڌايو ته “هڪ سندس ٻيو پٽ پوليو جي مرض ڪري معذور هو، پر هو ڏاڍي همٿ وارو هو ۽ وڏي شوق ۽ چاهه سان درزڪو ڪم سکيائين، هاڻي کيس پنهنجو دڪان آهي جتي پاڻ به ڪم ڪندو آهي ته ڪجھ ٻيا ڪاريگر پڻ اتي ڪم ڪندا آهن ۽ سندس سٺي ڪمائي آهي. کيس پنهنجي ڌنڌي ۾ ڀڙ ڏسي ويجھي هڪ مائٽ ساڻس مٽي ڪئي ۽ هاڻي کيس ٽي نياڻيون آهن جڏهن ته ڇوٿون ڇوڪرو پيٽ ۾ آهي”. هن پنهنجي ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي چيو ته “ان منهنجي پٽ وٽ ڪن ادارن جا ماڻهون آيا جيڪي معذور ماڻهن جي مدد ڪندا آهن ۽ هنن کيس به مدد جي آڇ ڪئي پر منهنجي پٽ اهو چئي کانئن ڪجھ وٺڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ته کيس الله تعالى سڀ ڪجھ عطا ڪري ڇڏيو آهي اوهين ڀلي مون جهڙي ڪنهن ٻئي معذور جي مدد ڪريو جيڪو ڪمائي جي لائق نه هجي”.

ان سکيا هلندي مون سکيا وٺندڙ دوستن سان گڏجي لکيءَ جو چڪر هنيو هو. شهر جي هڪ چوڪ تي عاشق سولنگي جو درزڪو دڪان آهي. اسين ان تي چڙهي ساڻس سندس ڪاروباري سرگرمين جهڙوڪر موڙي، هنرمندي، آمدني متعلق سوال ڪري رهيا هياسين ته هن پنهنجي ڪاريگرن جو تعارف ڪرايو. سندس چئن ڪاريگرن مان ٻه پوليو جي مرض جا ماريل معذور هيا جڏهن ته ٻه ڪاريگر گونگا ۽ ٻوڙا هيا.

مان سنڌ اندر جڏهن به پڙهيل توڙي اڻ پڙهيل بي روزگار نوجوانن کي روزگار خاص ڪري سرڪاري نوڪريءَ لاءِ ٽڪي پيسي جي سياستدانن، وڏيرن، ڪامورن جي درن تي ڌڪا کائيندي ڏسندو آهيان ته مون کي نوربانو جو معذور ڇوڪرو ۽ عاشق سولنگيءَ جا چار معذور ڪاريگر ياد اچي ويندا آهن. همٿ، توجهه ۽ جذبو هجي ته ماڻهون جسماني معذوري يا رڪاوٽن کي ٿڏي عزت ۽ وقار واري زندگي گذاري سگھي ٿو.  

رفليڪشن

 گذريل سال لکي شهر ۾ بي نظير انڪم سپورٽ پروگرام جي وسيلئه حق ۾ ڪڻو نڪتل هڪ گروپ جي انٽرپرينوئرشپ ڊويلپمنٽ ٽريننگ  (EDT) ڪرائي هئم.  ان سکيا واري عمل ۾ سکيا وٺندڙن منجھ ڪاروباري سرگرمين لاءِ ڇڪ ۽ ڪشش پيدا ڪرڻ ۽ منجھائڻ هٻڪ ختم ڪرڻ لاءِ  کين ٽريننگ سينٽر اندر مني مارڪيٽ هڻائڻ وارو ڪم ڪرائيندا آهيون، جڏهن ته ٻئي مرحلي ۾ کين پورو ڏينهن ڏيندا آهيون ته اهي بازار ۾ نڪري وڃن ۽ اتي ڪونه ڪو ڪاروباري ڪم ڪار سرانجام ڏين ۽ بعد ۾ کانئن سندن ان عمل تي رفليڪشن ورتي ويندي آهي. ان عمل سان کين خبر پوندي آهي ته ڪهڙو ڪاروبار ڏسڻ ۾ ته سٺو ٿو لڳي پر حقيقت ۾ ان ۾ ڪا خاص ڪمائي ناهي، جڏهن ته ڪي ڪاروبار بظاهر ته انتهائي خسيس نظر ايندا آهن پر حقيقت ۾ اهي انهن کان وڌيڪ نفعو ڏيندڙ آهن. سکيا جي ان عمل ۾ هڪ ڀيل ذات جو نوجوان به شامل هيو. هو پنهنجي امڙ جي جاءِ تي سکيا وٺي رهيو هو.  تمام فضيلت وارو، سلڇڻو، ايماندار ۽ انتهائي نياز ۽ نوڙت رکندڙ انسان هيو. تعارف ڪرڻ وقت ئي مون کيس پرکي ورتو هيو. جڏهن کيس چيم ته بابلا اڄ وڃ ۽ بازار ۾ ڪا شيءِ وڪڻي ڏيکار ۽ ڏسون ته ڪيترو ٿو ڪمائي ڪري سگھين. پر ان منهنجي دوست جواب ۾ جيڪي ڪجھ چيو ان منهنجا تاڪ لڳائي ڇڏيا هيا ۽ لفظ منهنجو ساٿ ڇڏي ويا هيا ۽ مان پنهنجو پاڻ کي حيرت جي سحرا ۾ گھمندي محسوس ڪيو هوته مون کي اها جرئت به نه پي ٿي سگھي ته ساڻس اکين ۾ اکيون ملائي ڳالهائي به سگھان. هن جو جواب انتهائي مختصر هيو پر معنى تمام وڏي هئي، سندس اهو چيل ننڍڙو جملو اسان جي بي حس، ڪٺوردل ۽ کوکلي نعرا بازيءَ تي ٻڌل سماج تي هوا ۾ لکيل ايف آئي آر هئي! هن چيو هو ته “سائين مون کي هت سڀ سڃاڻن ٿا ته ڀيل آهيان ته مون کان شيون خريد ڪير ڪندو؟”!

لکي جي آس پاس سرڪاري اسڪولن جي ڪفن دفن جو ڪم گھڻو اڳ ٿي چڪو آهي،  هيڪڙ ٻيڪڙ گورنمنٽ جا پرائمري اسڪول هلندڙ هوندا نه ته ٿيو مڙوئي خير جڏهن ته ساڳي علائقي ۾  ڪيئي مدرسا گنڀين وانگر ڦٽي نڪتل نظر ايندا. هن علائقي جي ٻي خصوصيت طاقتور سردار آهن، جن کي ۽ سندن آل اولاد کي ڪيئي قيمتي ڪارون، مهانگا لينڊ ڪروزر، وڏا وڏا ڪوٽ ۽ بنگلا ان سان گڏ هرهڪ سردارزادي سان ڌڻ محافظن جو هوندو آهي جڏهن ته باقي خلق خدا جي ٻن ويلن مانيءَ لاءِ به پريشان رهندي آهي.سرداري نظام جو بنياد ئي خوف، بي يقيني ۽ جهالت سان سلهاڙيل آهي ان ڪري سردار هرطرح سان ڪوششون وٺي ماڻهن کي هڪ ٻئي سان ويڙهائي رکندا آهن، کين اهو تاٿر ڏيندا آهن ته جيڪڏهن هو سردار نه هجن ها ته کين دشمن برادريءَ جا ماڻهون ڪڏهڪو کائي کپائي ڇڏين ها. ان ڪري اهي ڪڏهن به ناهن چاهيندا ته ماڻهون اقتصادي طرح پاڻ ڀرا ٿين، کين سوچ ۽ سمجھ اچي يا هو علم جو هٿيار استعمال ڪندي حقيقتن کي ڄاڻي وٺن.  يقين ڄاڻو ته جت سردارن جي عملداري هجي ۽ ان سان گڏ روائتي تعليم جو خاتمو ۽ مدرسي واري تعليم عام هجي ته انهن علائقن کي تباهه ٿيڻ کان ڪير به بچائي ڪونه ٿو سگھي. جڏهن کان صوفين جي سنڌ ۾ مذهب جي نالي ۾ مدرسن جو ڄار وڌيو آهي ته انسانن جي تذليل جا واقعا به وڌيا آهن. چڪ ۾ هندن جو قتلام هجي، سيتا ۾ ڪنهن چرئي تي توهين رسالت جو الزام مڙهي سندس مٿو سروٽن سان ڇٿي، وچ بازار ۾ سندس لاش کي باهه ڏئي ساڙڻ وارو واقعو هجي، پنڱريو ۾ ڀوري ڀيل جي لاش جي بي حرمتي وارو مامرو يا هندو نياڻين کي اغوا بعد بليڪ ميل ڪري زبردستي مسلمانن سان پرڻائڻ وارا واقعا هجن سڀني جي تهه تائين وڃبو ته انهن جي پويان مدرسن اندر جيڪا خطابين کي تعليم ۽ تربيت ملي ٿي ان جو هٿ نظر ايندو. اسان انسانن سان روين جي معاملي ۾ ڪيترو نه ڪري چڪا آهيون. اسين پوري نموني گندگيءَ جي گپ ۾ گيچڙيل وتون ٿا معصوم انسانن تي هڪلون ڪندا ته هي مسلمان ناهي، ڀيل آهي، ماڙيچو آهي، هندو آهي، اوڏ آهي وغيرهه ۽ ان جي هٿ جي شيءِ حرام آهي. اسان ڪيترن کي خبر آهي ته مارڪيٽ مان جيڪي شيون اسان خريد ڪندا آهيون ته اهي ڪنهن جون آهن؟ چائنه جي شين سان اسان جون مارڪيٽون ڀريون پيون آهن، اهي ڇا چائنه اندر  رهندڙ ديوبندي مسلمانن جون جڙيل آهن؟!، اسان وٽ جاپاني ڪارون ۽ موٽر سائيڪلون عام هلن ٿيون اهي ڇا اهي جاپاني شيعن  جي ڪارخانن ۾ ٺهي راس ٿيون آهن، جنرل اسٽورن تي ميڪ اپ ۽ روز مرهه جي شين کي خريد ڪندا آهيون جيڪي گھڻو ڪري يورپ مان امپورٽ ٿي اسان جي هٿن تائين پهچن ٿيون اهي ڇا اهي يورپ جي بريلوي مسلمانن پاران موڪليل آهن!!؟؟ اسان جا هوٽل، اسٽور ڪوڪو ڪولا، شيزان، پيپسي، نيسلي ملڪ ۽ نيسلي پيور واٽر جي بوتلن سان ڀريل آهن ڇا اسان کي اها خبر ناهي ته انهن شين جا بين الاقوامي مالڪ دنيا جا گبر يهودي آهن! اسان جي ملڪ جي اڪثريت سڄو ڏينهن يهودين جي مالڪي واريون بوتلون پيا پيئندا آهن اهي ته سڀ اسان لاءِ حلال آهن پر ڳوٺ جو جيڪو غريب، شريف، بي ضرر ڀيل آهي ان جي هٿ جي شيءِ حرام آهي. اسان جو معاشرو ان حد تائين ڪري پيو آهي ته اسين انسانن کان رڳو سندن گھٽ ذات واري هئڻ ڪري نفرت ٿا ڪيون. جڏهن ته دين اسلام ته آيو ئي هيو اهڙن خرافات کي ختم ڪرڻ!

آهي ڪو مائي جو لعل جيڪو پاڪستان ۽ خاص ڪري سنڌ جي هيسايل، ڊيڄاريل هيڻن ماڻهن جي اندر وڃايل اعتماد کي بحال ڪرائي؟

ڪار پارڪنگ

        سنڌ جي هڪ  گورنمنٽ ڊگري  ڪاليج  جا پرنسپال صاحب پنهنجي ڪار ڪاليج جي سحن ۾ هڪ مخصوص جڳهه تي پارڪ ڪندا هيا.  ٻيا صاحبِ ڪار پروفيسر صاحبان مختلف جاين تي پنهجيون ڪارون پارڪ ڪندا هيا.  ساڳي ڪاليج اندر هڪ تمام محنتي نوجوان ليڪچرار ڀرتي ٿيو هو، جيڪو پنهنجي پڙهائڻ واري عمل کي پنهنجي ايمان جو جز سمجھندو هيو. هن جو استادن، شاگردن سان گڏ ڪاليج جي غير تدريسي عملي سان به رويو تمام دوستاڻو هوندو هيو.  سندس شاگرد کانئس ڏاڍا مطمئين ۽ خوش هوندا هيا ته سمورا ڪليگ پڻ سندس تعريفون ڪندي نه ڊاپندا هيا.

          هڪ ڏينهن پرنسپل صاحب ڪنهن ڪم سانگي ڪار ڪڍي ڪاليج کان ٻاهر هليو ويو. اتفاق سان ان نئين ڀرتي ٿي آيل ليڪچرر خالي جڳهه ڏسي پنهنجي گاڏي ان مخصوص پارڪنگ ايريا ۾ بيهاري. پر سندس بدقسمتي ته پرنسپل صاحب جلدي ئي واپس ڪاليج موٽي آيا.  جڏهن پرنسپل صاحب پنهنجي لاءِ مخصوص ڪار پارڪنگ ۾ ٻي گاڏي بيٺل ڏٺي ته ڪاوڙ ۾ تپي ڳاڙها ٿي ويا.  پٽيوالي کان پڇيائون ته “هي ڪهڙي گستاخ جي گاڏي آهي؟”. پٽيوالي کيس استاد جو نالو ٻڌايو. هڪدم ان استاد جي حاضري پرنسپل صاحب جي آفيس ۾ لڳرائي ويئي. پرنسپل کيس چيو ته “واه سائين واه اڃا ڪالهه آني مان ڦٽا آهيون ۽ هاڻي کان ئي پر هڻڻ شروع ڪيا اٿو. ها بابا ها هاڻي اوهان ڪي ننڍڙا ماڻهون ته ناهيو، آخر ڪار سترهين گريڊ جا آفيسر ٿي ويا آهيو ۽ ان ڪري من مانيون پيا ڪيو. توکي اها خبر ته هوندي ته ان جاءِ تي مان ڪار پارڪ ڪندو آهيان پوءِ به تو اچي پنهنجي ڇڪڙي کي اتي بيهاريو آهي، اوهان کي ته ننڍي وڏي جي شناس ئي ڪانهي”. 

ننڍڙي ڪهاڻي مٿي جو سور

ٻه ٽي سال اڳ جو قصو آهي ته هڪ ڪاليج جو استاد پنهنجي ڪلاس ۾ پڙهائڻ ويو. کيس ڪاري بورڊ تان اکر مٽائڻ لاءِ ڊسٽر جي ضرورت پئي. پر اتفاق سان اهو ڪلاس روم اندر موجود نه هيو. ياد رهي ته گھڻو ڪري استاد ڊسٽر کي استعمال ڪري  ڪلاس روم ۾ ڇڏي ويندا آهن، ته جيئن ان کي ايندڙ استاد ڪم آڻي. استاد پنهنجي ڪلاس جي هڪ شاگرد کي ڊسٽر کڻي اچڻ لاءِ چيو. جڏهن گھڻي ڳولها ڦولها بعد به مئو ڊسٽر شاگرد کي هٿ نه لڳو ته هن ڪاليج جي ڪلرڪ کان ان متعلق پڇا ڪئي. ڪلرڪ وري کيس پرنسپل ڏانهن اماڻيو.

قصو ڪوتاهه ته جڏهن استاد ڪلاس وٺي موٽيو ته پرنسپل صاحب کيس پنهنجي آفيس ۾ گھرائي چيو ته “تون منهنجي خلاف سازش ڪئي آهي”! پروفيسر صاحب هڪو بڪو ٿي ويو ۽ ڳالهه سندس سمجھ ۾ نه آئي. استاد وضاحت ڪئي ته سائين مون کي قسم کڻايو ته مون اهڙي ڪابه حرڪت نه ڪئي آهي، اوهان کي ڪا تمام وڏي غلط فهمي ٿي آهي. پرنسپل ڪاوڙ ۾ کيس وراڻيو ته “تون ڪوڙ ٿو ڳالهائين، تو شاگرد کي منهنجي آفيس ۾ موڪلي منهنجي شڪايت ڪرائي آهي ته مان هڪ نااهل پرنسپل آهيان جنهن جي ڪاليج اندر ڊسٽر به موجود نه آهي، تون ڪلاس ۾ وڃڻ کان اڳ اهو پاڻ سان کڻي ڇو ڪونه ويو هئين جو هن ننڍڙي مسئلي کي منهنجي مٿي جو سور بڻائي ڇڏيو اٿئي”.