Pro Activeness is needed in Politics of Sindh

منهنجا ڪيئي اهڙا تقرير باز دوست آهن جيڪي نصيحتن ڪرڻ، تنقيدن جا ڌوڙيا لائڻ، ڳالهين ئي ڳالهين ۾ انقلاب برپا ڪڍي ڇڏڻ جا ماهر آهن پر افسوس ته وٽن عمل بدران رڳو ڳالهيون ۽ تنقيدون آهن! اهي ٻين کي غلط ثابت ڪرڻ، پنهنجي مؤقف کي حقي مڃائڻ تي زور ڏيندا آهن. 
منهنجو کانئن سوال آهي ته آخر ڪيستائين اسان پنهنجون توانايون اهڙن بي لاڀ مامرن تي خرچ ڪندا رهنداسين؟ آخر ڪيستائين؟ 

آخر ڪار اسان پنهنجون توانايون نون خوابن، نون خيالن، نوجوان نسل جي سياسي، سماجي، اخلاقي، هنري تعليم ۽ تربيت تي ڇو ڪو نه ٿا سيڙايون؟

اسان سنڌي ماڻهون خرچ ڪرڻ جا ماهر آهيون، ڪنهن جي تريءَ تي لک روپيا رکو ته اهو ان ايڏي وڏي رقم کي چند ڪلاڪن ۾ ڦوڪي ڏيکاريندو پر جڏهن ساڳي ماڻهون کي هڪ هزار روپيه ڪمائڻ جي ڳالهه ڪبي ته منهن سڄائي ويهي رهندو! اسان جو ساڳيو حال سياست ۾ پڻ آهي اسين سياسي سيڙپ ڪاري ڪرڻ بدران سياسي ميدان مان لاڀ حاصل ڪرڻ جا اجايا جتن پيا ڪريون! هاڻي سادي پاڻي جي مڳ کي کڻي ڪيترو به ولوڙجي ان مان مکڻ ته ڪونه ٺهندو ني!!! 

سنڌ سنڌ، عوام عوام، قوم قوم، انقلاب انقلاب، جمهوريت جمهوريت، ظلم ظلم، ناحق ناحق جي هاءِ گھوڙا به کڻي ڪجي پر جي انهن نعرن کي لڳائڻ سان گڏ ماڻهن وٽ وڃڻ گھرجي عوام سان رابطو ڪرڻ گھرجي، عوام سان لاڳاپن ۽ ڳانڊاپن جا گس ڳولهڻ گھرجن. سنڌ جا ماڻهون ڪنهن ٻي گرهه جا رهاڪو ته نه آهن، اهي به هن ساڳي گولي تي رهن ٿا جنهن کي اسين سڀ ڌرتي ماتا چوندا آهيون. ڌرتي ماتا جي مختلف خطن، علائقن ۾ رهندڙ، وسندڙ قومن جا مسئلا، مونجھارا بنهه اسان جهڙا آهن جيڪي انهن پنهنجي عمل، حرفت، محنت ۽ حڪمت عمليءَ سان حل ڪيا آهن جيڪڏهن اُهي اهڙا ڪم ڪري سگھن ٿا ته اسين به ڪري سگھون ٿا ۽ اها ڳالهه به بنهه فطري آهي ته ٻين قومن ۽ سنڌي ماڻهن جي مسئلن ۾ هڪجهڙائيءَ سان گڏ ڪيئي اسان جا ڪيئي منفرد ۽ نرالا مسئلا به آهن. جتي مسئلا هوندا آهن ته حل به هوندا آهن.

جيڪڏهن اسان جي پارٽي کان علاوهه ڪنهن ٻي پارٽيءَ جو ڍينگو مٽيرو، ڌڱاڻو، ڏاهو، رهبر اهي مسئلا سمجھي ۽ حل ڪرڻ ۾ ناڪام ويو آهي ته اسان کي ڪنهن روڪيو آهي ته اڳتي اچي اهي مامرا حل ڪيون!

منهنجي خيال ۾ ته جيڪي پنهنجو پاڻ کي سڀ کان اتم، اعلى، اصلي، نج، ڏاهو، صراط مستقيم تي هلندڙ ٿا سمجھن ته کين بنا دير ميدان ۾ ڪاهي پوڻ گھرجي ڪنهن جي انتظار ڪرڻ بدران.....

يا بي حيائي تيرا آسرا

نوٽ؛ مان هڪ ڳالهه کي واضع ڪندو هلان ته منهنجي هيٺ ٻڌايل ڳالهه ڪنهن به مخصوص ماڻهونءَ لاءِ بنهه ناهي، ڪنهن به قسم جي هڪجهڙائي بس اتفاق ئي سمجهڻ گھرجي.

ڪي اسان جا سياستدان، ڪي ڪامورا، ڪي پير، ڪي وڏيرا، ڪي ماستر، ڪي کريل گھر جا نوجوان، ڪي عاشق نامراد، ڪي ڏوهاري ذهنيت رکندڙ ماڻهون اهڙا هوندا آهن، جن تي ڪنهن به بي عزتي/ عزت نفس جي پائمال ٿيڻ جو ڪو اثر ناهي ٿيندو.

آهي ته اهو اردو محاورو پر ان کي استعمال سنڌي به عام جام آهن؛ ”يا بي حيائي تيرا آسرا“. ڪي ماڻهون ڪوبه ۽ ڪيترو به گندو، ڪريل، ڪم ڪندا آهن ته کين پنهنجي اهڙي عمل تي ڪابه شرمساري ناهي ٿيندي يا هو بنا حجاب جي اهڙا ڪم ڪندا رهندا آهن ته اهو مٿيون محاورو انهن لاءِ چيو ويندو آهي. سوليءَ سنڌيءَ ۾ انهن کي ”نود“ يا ”نڪ جو پڪو“ پڻ سڏيو ويندو آهي. مان پنهنجي چيل ڳالهه کي صفا کولي سمجھائڻ لاءِ اوهان کي هڪ لطيفو ٻڌايان ٿو اميد ته ان جي پڙهڻ کان پوءِ اوهان جي دماغ ۾ مٿي بيان ڪيل ماڻهن جي چٽي پٽي تصوير اچي ويندي.

هڪ ماڻهون وارڌات ڪندي پڪڙجي پيو، شهرين سندس منهن ڪارو ڪري، جوتن جا هار پارائي، گڏهه تي چاڙهي پوري شهر جو گشت ڪرايو. ساڻس جڏهن سندس ڪنهن دوست ان ڳالهه جو ذڪر ڪيو ته ”يار ٻڌون ٿا ته توسان ڏاڍي ٿي ۽ تنهنجو منهن ڪارو ڪيو ويو هو“ ان تي وراڻيائين ته ”نه يارماڻهون ڪوڙ ٿا ڳالهائين، پورو منهن ڪارو ٿوروئي ڪيائون بس اهي ٻه ڪارا ليڪا پاتا هيائون!“، سندس دوست کيس جوتن جي هار پارائڻ متعلق ڳالهايو ته جواب ڏنائين ”ڪٿي ڀاءُ اهي ننڍڙن ٻارڙن جا ٻه جوڙا ئي ته هيا“،  وري سندس دوست جڏهن گڏهه جو ذڪر ڪيو ته چيائين ”يار ڪمال ٿا ڪيو گڏهه ٿوروئي هو اهو ته ننڍڙو کوتڙو هيو“ شهر ۾ گشت جي حوالي سان سندس گوهر افشاني اها هئي ته ”پورو شهر ٿورو ئي گھمايائون يار بس هڪ اڌ پاڙي جو چڪر ڪاٽرايو هئائون“.

شاهه عبدلطيف يونيورسٽي خيرپور جي سنڌي شعبي ۾ پيش ڪيل ٽن ايم فل سيمينارن جو احوال ۽ جائزو

اڄ 15 ڊسمبر 2015ع جي ڏينهن شاهه عبدالطيف يونيورسٽي خيرپور ۾ سنڌي شعبي ۾ ايم فل جي سلسلي ۾ ٽي عدد لڳاتار سيمينار ٿيا. جن ۾ جناب داد محمد ڪٽوهر (انورپرديسي) ”سچل جي سنڌي شاعريءَ ۾ علامت نگاري (تحقيقي ۽ تنقيدي جائزو“، جناب محمد ابراهيم کرل (ابراهيم کرل) ”نسيم کرل جي ڪهاڻين جو تنقيدي جائزو“ ۽ جناب عتيق الرحمان ميمڻ جن ”برطانوي دؤر ۾ سنڌي ٻوليءَ جي حيثيت (تحقيقي ۽ تنقيدي جائزو)“ پيش ڪيا. ٽنهي اسڪالرن جي ڪم کي ساراهيو ويو ۽ سندن ڪيل تحقيق جي واکاڻ ڪندي سندن سيمنارن کي ڪامياب قرار ڏنو ويو. هن ڪارائتي پروگرام جي صدارت ڊاڪٽر محمد يوسف خشڪ (ڊين فيڪلٽي آف آرٽس اينڊ لينگويج) صاحب جن ڪئي جڏهن ته ان موقعي تي ٽنهي اسڪالرن کي گائيڊ ڪندڙ شاهه عبدالطيف يونيورسٽي ۾ سنڌي شعبي جوسابق چئرمين ڊاڪٽر ادل سومرو، شاهه عبدالطيف يونيورسٽيءَ ۾ سنڌي شعبي جا چئرمين سائين ايازگل پڻ موجود هيا. انهن کان علاوهه يونيورسٽيءَ ۽ ڪاليج سائيڊ جا ٻيا به ڪيترائي ناليوارا ڊاڪٽر، پروفيسر، شاگرد موجود هيا.  ياد رهي اڄوڪين ٽن سيمينارن ۽ گذريل چئن سيمينارن کي ملايو وڃي ته ستن جو انگ ٿو بيهي، اهڙي ڪارائتي ڪارڪردگيءَ تي سنڌي شعبي جو چئرمين سائين اياز گل لکين کيرون لهڻي، ساڳي وقت سائين ادل سومري جي مستقل مزاجي ۽ سنڌي ادب سان دلي لڳاءُ جو کليل اظهار به ٿئي ٿو ته سائين جن ڪنهن به نوجوان محقق کي مايوس ڪرڻ بدران کين همٿايو آهي ۽ پنهنجو قيمتي وقت سيڙائي سندن رهنمائيءَ وارو ڪم سرانجام ڏنو آهي. انهن سمورن سڀاويڪ ڪمن ۾ ڊاڪٽر محمد يوسف خشڪ جن پڻ تمام اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. شاهه عبدالطيف يونيورسٽيءَ ۾ سنڌي شعبي کان سواءِ ٻين شعبن ۾ پڻ تحقيقي ڪم هلي پيو، ان ڪري ئي يونيورسٽي جي رينڪنگ تمام سٺي ٿي ويئي آهي. حقيقت ۾ اسان جي نوجوانن ۾ تمام وڏو ٽيلنٽ موجود آهي ۽ منجھن ڪم ڪرڻ، تحقيق ڪرڻ، جستجو ڪرڻ جا جوهر اتم موجود آهن بس کين موقعا فراهم ڪري ڏيڻ جي ضرورت آهي. جڏهن به ۽ جتي به کين موقعا مليا آهن ته انهن پنهنجو پاڻ مڃايو آهي. مثال طور اڄ مسلسل ٽي سيمينار لڳاتار هلندا رهيا ۽ پورو هال آخر تائين ڀريل ئي رهيو. هر نوجوان محقق جي پيش ڪش بعد سوالن جوابن واري نشست پڻ تمام ڪارائتي رهي ۽ ڪيئي ڪم واريون ڳالهيون ٿيون. مان بحيثيت هڪ طالب علم جي تمام گھڻيون ڪارائتيون ڳالهيون سکيون.

ڪم ڪيترو به سٺو ٿئي پر ان ۾ وڌيڪ چڱ ڀلائي، سٺائيءَ جي گنجائش بهرحال رهندي آهي. هڪ ڳالهه جيڪا ڊاڪٽر ادل سومري ڪئي ته يونيورسٽي اندر سنڌي شعبي جا جيڪي نوجوان ايم فل جي ڊگري حاصل ڪن ٿا ته کين ان پنهنجي ايم فل جي ڊگريءَ کي پي ايڇ ڊي ۾ بدلائڻ جو چانس ناهي ۽ انهن نوجوانن محقق پي ايڇ ڊي لاءِ وري به ڪنهن ٻي يونيورسٽيءَ سان رجوع ڪرڻو پوندو ۽ سندس اها صلاح هئي ته ايم فل جي اسڪالرن کي اهو موقعو شاهه عبدالطيف يونيورسٽيءَ اندر ئي مهيا ڪري ڏنو وڃي. مان ڊاڪٽر ادل سومري جي تجويز سان سؤ فيصد متفق ٿيندي ان ۾ هڪ ٻي ڳالهه جو اضافو به ڪندس ته سنڌي شعبي ۾ ڪي پي ايڇ ڊي اسڪالر به کنيا وڃن ته جيئن تحقيقي ۽ تدريسي ڪم ۾ تهان وڌيڪ نکار اچي.

اڄوڪي پروگرام ۾ جيڪي ٽي سيمينار ٿيا اهي ٽيئي ڊيسڪ تحقيق جي زمري ۾ آيل آهن (تحقيقي ۽ تنقيدي جائزا).  ڊيسڪ تحقيق حقيقت ۾ سيڪنڊري سورس کي استعمال ڪندي ڪئي ويندي آهي. ڊيسڪ تحقيق وارو مواد اڳ ئي موجود هوندو آهي ۽ انهن جو مطالعو ڪري تحقيق ڪندڙ ڪنهن شخصيت، تاريخي دؤر، ڪنهن واقعي متعلق تحرير ٿيل مواد جو تجزيو ڪري پنهنجي چونڊيل عنوان تحت ان مان ڪي نوان پهلو اجاگر ڪندو آهي. جڏهن ته پرائمري ريسرچ اها هوندي آهي ته تحقيقڪار سڌو سنئون ڪي نيون حقيقتون پاڻ هٿ ڪندو آهي. منهنجي خيال ۾ ته اڄ جيڪي تحقيقي سيمينار ٿيا ان جا تحقيق ڪار پنهنجي تحقيقي ڪم ۾ ڪن ٻين ماهرن جي راءِ معلوم ڪرڻ لاءِ کانئن ڪي انٽرويو ڪن ها يا ڪي فوڪس گروپ ڊسڪشن ذريعي به مواد گڏ ڪري انهن کي پنهنجي ڊيسڪ تحقيق سان سلهاڙين ها ته سندن ڪم کي تهان وڌيڪ چار چنڊ لڳي وڃن ها.

اڄوڪين سيمينارن ۾ تحقيقي عنوان ڏنل هيا پر ڪنهن هڪ محقق به اهو ڪونه ٻڌايو ته سندن تحقيقي سوال ۽ ان جا سب سوال (Research Question and Sub research questions) ڪهڙا آهن. ڪنهن به تحقيق ۾ تحقيقي سوال تحقيق ڪار جي رهنمائيءَ وارو ڪم ڪندو آهي ۽ ان مان تحقيق ڪندڙ کي مواد هٿ ڪرڻ، مواد جي ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ، مواد جو تجزيو ڪرڻ ۽ ان تجزئي جي آڌار تي ڪي نتيجا ڪڍڻ جو موقعو ملندو آهي.

    

پروگريسو فورم سکر پاران جشن لطيف جي پروگرام تي تبصرو

پروگريسو فورم سکر پاران 11/12/2015 جي شام جو شاليمار چوڪ تي جشن لطيف ملهايو ويو. پروگريسو فورم سکر جو روح روان مسٽر يامين ميراڻي جن آهن. سکر اندر پروگريسو فورم سان گڏ جاڳرتا فورم، بيڊس سکر به تمام گھڻو سرگرم ڏٺا ويا آهن. پروگريسو فورم ۽ جاڳرتا فورم کي سرگرم ڪرڻ وارا پنهنجي وقت جا سرگرم سياسي ڪارڪنن رهيا آهن ۽ جن پنهنجيون پوريون توانائيون پنهنجن پنهنجن سياسي پارٽين تي صرف ڪيون هيون پر جڏهن سياسي وايو منڊل مٽيو ته مٿي ٻڌايل دوستن خاموش رهڻ کان بهتر ڄاتو ته پنهنجين سرگرمين کي جاري رکن ۽ ائين اهي مختلف ڪارائتا پروگرام ڪندا رهندا آهن. سندن پروگرامن کي اسان غير سياسي پروگرام ته چئي نه ٿا سگھو ڇوته سندن پروگرامن ۾ مختلف سياسي ڪارڪنن کي ڪوٺي ڳالهائڻ جو موقعو ڏنو ويندو آهي ۽ ٻيو هي ته اهي پروگرام فورم پنهنجي هڙان وڙان ڪندا آهن.

 جشن لطيف واري پروگرام ۾ سکر سطح تي سرگرم سمورن سياسي پارٽين، ادبي ڌارائن، سماجي سطح تي ڪم ڪندڙن کي ڪوٺ ڏئي کين لطيف جي فڪر تي ڳالهائڻ جو موقعو ڏنو ويو هو.

قومي عوامي تحريڪ جي مرڪزي اڳواڻ سائين هادي بخش ڀٽ صاحب ۽ عوامي جمهوري پارٽي جي مرڪزي اڳواڻ سائين حڪيم زنگيجو لطيف جي فڪر تي شاندار نموني روشني وڌي ۽ لطيف جي شعرن سان لطيفي فڪر جي مختلف پهلوئن کي اجاگر ڪري خوب داد حاصل ڪيو. مٿي ذڪر ڪيل ٻن دوستن کان سواءِ باقي اسان جا جيڪي نوجوان دوست آيا انهن لطيف جي شاعريءَ جي جنهن نموني چير ڦاڙ ڪئي ان تي سواءِ افسوس جي ڀلا ڪري به ڇا ٿو سگھجي. هڪ پاسي دعوا آهي قومپرستي جي، ڳالهيون آهن سنڌ جي آزاديءَ جون ٻئي پاسي لطيف سائينءَ جو ڪو هڪ اڌ شعر به صحيح پڙهڻ ڪونه ٿو اچي! اها صورتحال محض اسان جي سياسي ڪارڪنن جي ناهي، اسان جي تعليمي ادارن ۾ ڪم ڪندڙ هر سطح تي جيڪي استاد ۽ پروفيسر آهن انهن جو حال به ساڳيو ئي آهي.  گذريل اليڪشني عمل جي پولنگ عملي جي سکيا وقت مون چاليهن جي لڳ ڀڳ عملي کي لطيف جو شعر ”اول الله عليم، اعلى عالم جو ڌڻي.....“ ٻڌائڻ جي استدعا ڪئي هئي ته سواءِ هڪ نوجوان استاد جي ٻئي ڪنهن کي به اهو شعر ياد ڪونه هو! ان نوجوان به اهو شعر غلط ئي پڙهيو هو. ڪنهن ڪنهن کي ڏوهه ڏجي، اهي جيڪي پاڙهڻ جا ذميوار آهن، اها شاعري جيڪا انهن جي نصابي ڪتابن ۾ شاگردن کي پڙهائڻ لاءِ ڏنل آهي اسان جي استادن کي اها نه ٿي اچي ٻئي پاسي اسان جا نوجوان سياسي ڪارڪن جن کي سواءِ چند نعرن جي ڪجھ به ناهي ايندو، اهي جنهن سياسي ڌر سان سلهاڙيل آهن مون کي يقين آهي ته کين پنهنجي رهبر(ن) پاران لکيل فلسفي جي خبر به ڪا خير هوندي، اهي جيڪي چي گويرا کي پنهنجو هيرو سمجھن ٿا انهن چي گويرا جي لکيل گوريلا جنگ جي ڪتاب کي به شايد پڙهيو ئي هجي!

مٿي ٻڌايل جشن لطيف واري پروگرام ۾ اسان جي هڪ دوست عوام سان سڌي سنئين رابطي متعلق تمام ڪارائتيون ڳالهيون ڪيون هيون پر افسوس ته هو جنهن سياسي ڌر سان وابسطه آهي ان ۾ ڪوبه نئون رت ڏسڻ ۾ ڪونه پيو اچي، اهي جيڪي چار يار هيا جيڪي اوڻويهه سؤ اسي ۾ مون ڏٺا هيا بس اهي ئي آهن! اسان جي انهن دوستن کي ٻين کي صلاحون ڏيڻ کان اڳ پنهنجي ڳالهين تي پاڻ به عمل ڪرڻ گھرجي. اسان جي ڪن قومپرست يا ترقي پسند سياسي ڌرين ماضيءَ ۾ هيٺين سطح تي عوام ۾ ڪم ڪيو هو ۽ ڳوٺ سطح تائين تنظيمي ڄار وڇايو ويو هو، انهن پارٽين کي پنهنجن انهن لاڳاپن کي ئي ٻيهر جيارڻ گھرجي! سموري قوم کي صلاحون ڏيڻ وارا افسوس ته پاڻ ڪک ڀڃي ٻيڻو ڪرڻ لاءِ اصل تيار ڪونهن هاڻي سنڌ جي سياسي وايو منڊل ۾ ڪا مثبت تبديلي اچي به ته ڪيئن اچي.

مون کي انتهائي افسوس ته سکر جي ادبي ۽ سياسي سوجھ بوجھ رکندڙ ساٿيءَ تي ٿيو جنهن پنهنجي مختصر تقرير ۾ اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته لطيف نه ته صوفي هو، نه مذهبي خيال رکندڙ هو، نه مزاحمتي هو ۽ نه ئي قومپرست، آخر ۾ سندس چوڻ هو ته لطيف اسان جهڙو ئي هڪ عام ماڻهون هو (مون کي ته ائين لڳو ڄڻ سائين جن جو اهو چوڻ هو ته اسان هروڀرو لطيف کي پنهنجي سِر تي سوار ڪيو آهي)

سڀ ڪم ۽ سرگرميون، محنت، تحقيق ۽ جستجو ڪرڻ کان سواءِ ثمر ڏئي ڪونه سگھنديون. مامرن کي سمجھڻ لاءِ سِر کپائڻو پوندو آهي، لاڳاپيل علم کي سمجھڻ لاءِ ضخيم ڪتابن جو مطالعو ڪبو آهي، سياسي ڪم ڪار لاءِ جبلن سان مٿا ٽڪرائڻا پوندا آهن، حق ۽ سچ جي ڳولها لاءِ رڻ پٽ، بيابان رلڻا پوندا آهن انهن لاءِ سسئيءَ واري همٿ، مارئي واري وطن دوستي درڪار هوندي آهي.    

منهنجولکيل خط عوامي جمهوري پارٽي جي دوستن پاران جاري ٿيندڙ رسالي ”ويساهه“ لاءِ ....

گل ڪٽوهر

سکر 27/2/2015.

ويساهه نظرن مان گذريو. مون کي ويساهه ۾ ڇاپيل مضمونن جي چونڊ پسند آئي. ان جو سبب اهو ناهي ته مان عوامي جمهوري پارٽيءَ سان واڳيل آهيان پر اهو ان ڪري به ته ان ۾ ڇيپل مواد پارٽي پروپينگنڊه کان هٽي ڪري ڏنل آهي. استاد محمد يوسف جي ياد ۾ ڏنل ليک، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي ماضي ۽ حال جو قصو، ڪارآمد سياسي بحث مباحثي تي مشتمل مضمون، هڪ سچي سياسي ڪارڪنن جي آتم ڪٿا، سنڌ جي زراعت، تعليم، بلدياتي نظام متعلق مضمون ۽ شهيد فاضل راهوءَ جي ورسيءَ سان گڏ محترم ابرار قاضيءَ جو تفصيلي انٽرويو وغيره.

منهنجو مشاهدو رهيو آهي ته سياسي پارٽين پاران ڇپجندڙ رسالا گھڻو تڻو انهن پارٽين جي پروگرامن جي رپورٽن، اڳواڻن جي ثنا خواني، ٻين پارٽين خلاف ڀنڊي بازي جهڙي ڦڪي مواد سان ڀريل نڪري نروار ٿيندا رهيا آهن. اهڙو مواد پڙهندي پارٽيءَ جا ڪارڪن ته بيشڪ خوش ٿيندا هوندا پر انهن رسالن ۾ عام خلق جي ڪا نمائندگي ناهي هوندي. ڀلا عام ماڻهونءَ کي ڪهڙو ضرور پيو آهي ته هو ڪنهن مخصوص پارٽيءَ جي پروپيگنڊهه تي ٻڌل رسالي تي پنهنجو قيمتي وقت زيان ڪري؟؟! سنڌ اندر ترقي پسندي ۽ قومپرستيءَ جي دعويدار ڌرين پاران اهڙي روين ڪري سندن اڪثريتي عوام سان رابطو بنهه ڪٽيل رهندو نظر آيو آهي. اهي پنهنجو پاڻ کان سواءِ سموري خلق خدا کي ڀليل، نقلي، ترميم پسند، سازشي، سنڌ دشمن، عوام دشمن، عقل ۽ علم کان وانجھيل تصور ڪندي هڪ مخصوص تصوراتي دنيا ۾ رهندا آيا آهن، جتي هو خيالن ئي خيالن ۾ پنهنجي عظيم اڳواڻ جي رهنمائيءَ ۾ انقلاب برپا ڪندا رهندا آهن. اهو رويو اٺ پکيءَ وارو آهي جيڪو واريءَ ۾ پنهنجو منهن لڪائي اهو سمجھندو آهي جيئن ته هو ڪنهن کي ڪونه پيو ڏسي ته ٻيو ڪوبه کيس ڏسي نه سگھندو هوندو. ترقي پسند دوستن سان گڏ گذاريندي ورهه ٿي ويا آهن پر انهن ڪڏهن به پنهنجو پاڻ کي حقيقي عوامي ماڻهون بڻائڻ جي ڪا ڪوشش ئي ناهي ڪئي. ان جي نتيجي ۾ جڏهن اهي ڪنهن سنڌ دشمن عمل خلاف ڪا ڪال ڏيندا آهن، ڪو پروگرام ڪندا آهن، ڪا ورسي يا سالگرهه ملهائيندا آهن ته آءُ ۽ ڪانو واري ڪار هوندي آهي. مان گذريل ٽن ڏهاڪن کان ڏسندو پيو اچان ته اهي ئي مهانڊا، اهي ساڳيا ئي اسٽيج تي سينگارجي ويهندڙ، اهي ئي چار هيٺ بئنچن تي ويهي اوٻاسيون ڏيندڙ ڪارڪن نظر آيا آهن. پر ڳالهه اتي ختم ٿئي ته خير آهي، اسان جا اهي خيالي اڳواڻ پنهنجي مايوسيءَ  (Frustration) کي لڪائڻ لاءِ ماڻهن کي گاريون ڏيندا آهن ۽ چوندا آهن ته ”ادا سنڌي قوم ڪونه سڌرندي، ڏسو نه اسان سندن حق ۾ ڪيئن نه پيا پاپڙ پيليون پر اهي گڏهه جي مٿي تي سڱن وانگي گم آهن“. کين اها ڳالهه اڃا تائين سمجھ ۾ اچي نه سگھي آهي ته اها قوم، عوام يا خلق جي نااهلي ناهي اها سندن ناڪامي آهي ته اهي ماڻهن کي پنهنجو پيغام پهچائڻ ۾ بنهه ناڪام ويا آهن. کين گھرجي ته قوم ۽ عوام کي گاريون ڏيڻ بدران پنهنجو پاڻ تنقيدي جائزو وٺن ته آخر ڪار کانئن ڪهڙي ڪوتاهي ٿيندي رهي آهي ته عام خلق کانئن ڊگھي مفاصلي تي بيهڻ کي پسند ڪندو رهيو آهي. منهنجي خيال ۾ ته اهوسڀ ڪجھ ڪرڻ جو خيال به انهن جي ذهنن ۾ ايندو جيڪي واقعي به سنڌ جي ڪٽيل سٽيل، لتاڙيل، چيڀاٽيل ماڻهن جي زندگين ۾ واقعي به ڪو ڦيرو آڻڻ جا دلي خواهشمند هوندا. هتي ته اڪثريت دڪانداري آهي. نالو قومپرستي ۽ ترقي پسندي ۽ نعرو سنڌ دوستيءَ جو آهي پر پردي پويان ذاتي مفادن جي رکوالي ٿيندي پئي رهي آهي. هن وقت قومپرست، ترقي پسند سياست جا جيڪي دعويدار ”عظيم اڳواڻ“ آهن انهن جي اقتصادي حالت کي ٽيهه سال پوئتي وڃي ڏسبو ته هر شيءِ واضع ٿي ويندي ته سنڌ سنڌ ۽ هاري ۽ مذدور عوام جا نعرا هڻندي ڪيئن نه اسان جا اهي اڳواڻ ڪک پتيءَ مان ڪروڙپتي بڻجي ويا آهن ۽ سنڌ، سنڌي عوام، سنڌ اندر ترقي پسند يا قومپرست سياست اڳ کان به وڌيڪ ڏٻري ۽ نٻل ٿي ويئي آهي.

اهڙن سوچن ۽ خيالن کي ذهن ۾ رکي جڏهن مان ويساهه کي ڏسان ٿو، عوامي جمهوري پارٽيءَ جي دوستن جي ڪم ڪار تي تنقيدي نظر وجھان ٿو مون کي مستقبل ۾ سنڌ اندر صاف سٿري، عوامي سياست جا عڪس ۽ اولڙا اڀرندي نظر اچن ٿا.  شل اهڙي قسم جو سڀاويڪ سوچون وڌيڪ پڪيون ۽ پختيون ٿين، سنڌ جي سياست خانداني گند واري گچڻ مان نڪري صاف سٿري عوامي ٿي ۽ اها سڀني جي آڏو شيشي جي بوتل اندر بند موتيءَ وانگي صاف ۽ چٽي جرڪندي نظر اچي.    

سنڌو سان گڏ ذات جي ڳولها

1910ع جڏهن سنڌوءَ ۾ مها ٻوڏ آئي هئي ته سکر جي شهرين جو به ساهه مٺ ۾ هو. بندر وال سکر وٽان پاڻي ليڪ ٿي بندر روڊ ۽ آس پاس جي علائقن ۾ وڃي پهتو هو ۽ شهرين سمجھيو پئي ته بس ڄاڻ بند ٽٽو ۽ شهر پاڻي حوالي ٿي ويندو. ان خوف واري فضا ۾ ڪيئي هيٺائين وارا محلا ۽ پاڙا پنهنجا گھر خالي ڪري محفوظ جاين تي هليا به ويا هيا. خوف پنهنجي جاءِ تي پر الله جو ڪرم اهو ٿيو هو ته اهڙو واقعي نه ٿيو هو ته شهرين سک جو ساهه کنيو هو. ٻوڏ واري صورتحال ختم ٿيڻ بعد جڏهن ليکا چوکا ٿيا ته وس وارن عملدارن ۽ سياسي پنڊتن کي پهريون ڀيرو اهو احساس ٿيو هو ته بندر وال تي سنڌو درياءُ جي اندرين پاسي جيڪي ماڻهون غير قانوني طرح گھر، جھڳيون اڏيون ويٺا آهن انهن جي ڪري ئي شهر جي ٻڏڻ جو خطرو پيدا ٿيو هو.  فيصلو ڪيو ويو ته انهن کي اتان لڏايو وڃي پر پاڪستان ۽ خاص ڪري سنڌ اندر غير قانوني طرح هڪ دفعو جيڪو ڪنهن جاءِ تي قبضو ڪري ويٺو هجي ته ان کي اتان لڏائڻ يا قبضو ڇڏائڻ هماليه جي چوٽيءَ تي پهچڻ جي برابر هوندو آهي. هونئن به پياري پاڪستان ۾ قدرتي يا هٿرادو آفت کان اڳواٽ بچاءُ لاءِ جيڪي اپاءُ وٺڻ گھرجن اهي نه ورتا ويندا آهن ۽ اسان جي وٺ پڪڙ پوءِ شروع ٿيندي آهي جڏهن آفتن جي ڪري تمام گھڻو نقصان ٿي چڪو هوندو آهي. وڏي وٺ وٺان بعد غيرقانوني قبضا گيرن کي سندن جڙيل جھڳين جاين کان ٽيڻو وڌيڪ معاوضو مليو ته اهي اتان اٿڻ تي راضي ٿيا. جڏهن انهن کي اتان لڏايو ويو ته سرڪار اهو فيصلو ڪيو ته لب مهراڻ کان وٺي پراڻي سکر تائين درياءُ جي ڪپ سان مظبوط اوچي ڀت جوڙائي وڃي ته جيئن آئيندهه ڪنهن امڪاني ٻوڏ واري صورتحال کان محفوظ رهي سگھجي. 

اهو فيصلو تمام مناسب ۽ بروقت هو.  ان ڀت جي اڏاوت جو گھڻو ڪم ته ٿي چڪو آهي پر اڄ ڏينهن تائين اها مڪمل نموني جڙي راس ٿي نه سگھي آهي!!! سنڌ اندر ترقياتي ڪمن جي سست رفتاريءَ جو اندازو ان هڪ ڳالهه مان به لڳائي سگھجي ٿو. 2010ع جا منصوبا 2015ع جي پوري ٿيڻ تائين مڪمل ٿي نه سگھيا آهن. ان ڀت سان لڳ اهو ٻيو چڱو ڪم اهو ڪيو ويو آهي ته درياءُ واري پاسي کان هزارين وڻ پوکيا ويا آهن جيڪي هڪ طرف ته سونهن جو سبب بڻبا، ٻيو ته انهن جو پاڙون درياءَ جي بند کي قدرتي طرح مظبوط بڻائينديون ۽ هوا ۾ آڪسيجن جو مقدار وڌندو جنهن سان ماحول ۾ بهتري ايندي.

جيئن ته درياءُ جو بند تمام وڏو آهي ته بندر روڊ تان گھمندي جيئن اڳ ماڻهون درياءَ بادشاهه جي مست موجن جي سونهن سوڀيا کي پسندو هو ته هاڻي ان کي ٻنجو اچي ويو آهي. هاڻي سنڌوءُ جي سرمست موجن کي پسڻ لاءِ جڙيل ان ڀت سان چئن جاين تي خوبصورت ٽائلس سان ويهڻ جون جايون جوڙايون ويون آهن. انهن جاين تي پهچڻ لاءِ سڀ کان پهرين ڀت سان لڳل ڏاڪڻ تي چڙهي مٿي جڙيل ٿلهي تي وڃڻو پوندو جتي ڇٽين هيٺيان اڌ گول جيتريون ٽائلس جون بئنچون جوڙيل آهي چاهيو ته انهن تي ويهي درياءُ جو نظارو ڪيو چاهيو ته ٿلهي جي ڀت سان بيهي درياءُ جي موجن ۽ انڌي ٻلهڻ جي ٺينگ ٽپن جو مشاهدو ڪيو يا درياءُ جي هن پار تائين جو نظارو پسيو.

مان صبح جو پسار ڪندي يا رات جو جوگنگ بعد مسجد منزل گاهه ڀرسان ساڌ ٻيلي جي بلڪل سامهون جڙيل ان ٿلهي تي وڃي ويهندو آهيان. رات جو ان ٿلهي ته ويهي جڏهن سنڌوءَ جو نظاروڪندو آهيان ته دل چوندي آهي بس پوري رات اتي ويٺو هجان ۽ ان نظاري کي ڏسندو رهان.

 سامهون ساڌ ٻيلي تي ڏياريءَ جي ڏڻ واريون ٻرندڙ ڏيئا، انهن جا درياءُ جي پاڻيءَ ۾ جھلمل ڪندڙ عڪس، ٿورو اوڀارين پاسي بکر جو پراڻو قلعو ۽ قلعي جي پويان وچ واري زمين تي پوکيل وڻ، سامهون لينسڊائون ۽ ايوب پل، دريا پار روهڙي شهر جون ٻرندڙ بتيون ۽ انهن سمورن نظارن جا وري پاڻيءَ ٺهندڙ عڪس، مٿان چنڊ هجي ۽ وري سکر ايڪسپريس جي ڪوڪون ڪندي ايوب پل تان گذري ۽ اوهان وري پنهنجي موبائيل جي هيڊ فون تان ڪو صوفياڻو ڪلام جهڙوڪر ”الائي ته ڪنهن سان راضي آ الائي ته ڇا ۾ راضي آ يا وري چترا جو ڪو غزل جهڙوڪر "سفر میں دھوپ تو ہوگی جو چل سکو تو  چلو،  سبھی ہیں بھیڑ میں تم بھی نکل سکو تو چلو" ٻڌندا هجو ته سمجھي سگھو ٿا ته ڪهڙو نه رومانٽڪ منظر هوندو، ته دوستو مان پنهنجو پاڻ کي اتي ڳولهڻ ويندو آهيان ۽ ڪيئي سوچون منهنجي من اندر آکيرا جوڙي اچي ويهنديون آهن، اڃا ڪالهه سوچيم پئي ته هي جيڪي جنت جا نظارا آهن، جي ڌرتي ۽ هي دريا جيڪو صدين کان اسان جو آهي، هي زمين جنهن جا اسين هزارين سالن کان مالڪ آهيون ته ڇا ڪو وقت اهڙو به ايندو ڇا ته اهي سڀ اسان جا نه هوندا؟؟؟؟!!!! اسين پنهنجي وطن مان جلاوطن ٿي وينداسين؟ اسان کان اسان جي صدين جي سڃاڻپ کسي ويندي؟ اسان جي اڪثريت اٺ پکيءَ وانگر واريءَ ۾ منهن لڪائي سمجھي پئي ته اسين جيڪا ڌوڙ پايون ٿا اهو ڪوبه ڪونه ٿو ڏسي پسي؟؟ اسين ڀل ڪجھ به نه ڪريون ته پيرن فقيرن جي سنڌڙي سونهاريءَ کي نه ڪي لهر نه ڪي لوڏو؟؟؟!!! اسان جا وڏڙا پنهنجي دل کي آٿت ڏيڻ لاءِ اسان کي ٻڌائيندا هيا ته سنڌڙي لڏندي پر ٻڏندي ڪونه؟؟؟؟؟!!! واقعي اهو سچ آهي؟ دنيا جي تاريخ ٻڌائي ٿي ڪيئي دنيا جون ڪيئي طاقتور قومون سستي ۽ ڪاهلي سبب ختم ٿي ويون ڇا اهو قانون اسان لاڳو نه ٿو ٿي سگھي؟؟؟

دوستو اوهان به ڀل انهن سوالن جي جوابن تي سوچيو، مون ڪو ٺيڪو ڪونه کنيو آهي ته اوهان جي بدران به مان سوچيان، گھٽ ۾ گھٽ اوهان تي سونپيل جيڪو ڪم آهي اهو ته ڪريو.....

ٻارڙن جي نشونما ۽ پالنا ۾ والدين، اسڪول ۽ معاشري جو ڪردار

ننڍو ٻار مڪمل نموني سماج جي رحم ۽ ڪرم تي هوندو آهي. صفا ٻالڪپڻ ۾ جڏهن کيس بک لڳندي آهي، جڏهن کيس ڪا تڪليف ايندي آهي، جڏهن هو بيمار ٿيندو آهي، جڏهن هو ڏکيو محسوس ڪندو آهي ته ٻار ان دک درد، تڪليف يا اذيت کان بچڻ لاءِ ڪجھ ڪري سگھڻ جهڙو هوندو ئي ناهي، بس روئي ٻدائيندو آهي ته کيس ڪا تڪليف آهي يا هو اهنجو آهي ان ڪري سندس سهائتا ڪئي وڃي. ان صورت ۾ پيءُ ماءُ، ويجھن مٽن مائٽن ۽ اوڙي پاڙي وارن پاران سندس يا ته سهائتا ڪئي ويندي آهي يا کيس نظر انداز ڪيو ويندو آهي. سڌريل معاشرن ۾ ڪنهن حد تائين اها ذميواري رياستون يا حڪومتون پڻ پنهنجي سر تي کڻنديون آهن ۽ ٻارن جي صحت صفائي، سندن پالنا ۾ پنهنجو مثبت ڪردار ادا ڪنديون آهن. ٻارڙن جي اهڙي پالنا ۽ ماحول جو سندن جسماني توڙي ذهني نشونما تي وڏو اثر پوندو آهي. چوندا آهن ته صحت مند جسم مان ئي صحت مند ذهن پيدا ٿيندا آهن. اهي معاشرا جتي ٻارن جي صحت صفائي سان گڏ ذهني نشونما لاءِ سازگار ماحول ڏنو ويندو آهي ته اهڙا معاشرا تيزيءَ سان ترقيءَ جون منزلون طئي ڪري وٺندا آهن ۽ معاشري ۾ هڪ طرح فطري توازن پيدا ٿي پوندو آهي.

اسڪول اندر پڙهندڙ ٻارن کي اسان ڪنهن فصل جي تياريءَ سان ڀيٽ ڏئي سگھون ٿا. جيئن مختلف فصل موسم جي حساب سان پوکيا ويندا آهن، انهن کي مخصوص وقت تي پاڻي ۽ ڀاڻ مهيا ڪيو ويندو آهي، انهن جي اوسر تي موسمن جو مثبت يا منفي اثر پوڻ لازمي هوندو آهي ان نموني اسڪول اندر پڙهندڙ ٻارن سان به هوندو آهي. اهي هڪ مخصوص عمر ۾ اسڪول ۾ داخل ڪيا ويندا آهن، کين استاد، ڪتابن ۾ ڏنل سبقن جو وقت سر ٻچ ڀاڻ ۽ پاڻي ميسر ڪري ڏيندا آهن ۽ جيڪڏهن سندن جسماني ۽ ذهني سطح سلامت رهندي آهي ته امتحان ۾ کين پرکي مٿين درجي ۾ موڪليو ويندو آهي. هتي اسڪول جو ماحول ۽ استاد سندن ذهني، روحاني ۽ سماجي روين ۾ تبديلي آڻڻ ۾ مک ڪردار ادا ڪندا آهن. جيئن زمين جي تياري ۽ ان مان ڀرپور لاڀ لاءِ هڪ تجربي ڪار ڪڙمي وقت، ٻج، ڀاڻ، پاڻي ۽ موسمن جو ماهرانه جائزو وٺندي صحيح فيصلا ڪندو آهي بلڪل ساڳي نموني شاگردن لاءِ استاد جو ڪردار هوندو آهي. استاد پنهنجي شاگردن جي زندگي سنوارڻ يا بگاڙڻ ۾ مک رول ادا ڪندو آهي. استاد وري پنهنجي اسڪول (تعليمي اداري) اندر مثبت يا منفي ماحول، ڪلچر کان متاثر ٿيندو آهي، جيڪڏهن تعليمي اداري اندر ماحول سازگار، تعليم دوست هوندو ته استاد پڻ ساڳيو گس وٺندو پر جي ماحول ناڪاري هوندو ته مٿس ان جا برا اثر پوڻ لازمي امر آهي ۽ استاد جي روين جو اثر وري شاگردن جي سکيا تي پوندو آهي. 

شاگردن جي مڪمل، ڀرپور، گھڻ پاسائين، مثبت پرورش، سکيا لاءِ تمام ضروري آهي ته کين نه رڳو گھر، اوڙي پاڙي پر اسڪول ۾ پڻ سٺو ماحول ملي. جڏهن ائين ٿيندو آهي ته اتي شاندار انسان تيار ٿيندا آهن جيڪي معاشري تي هاڪاري اثر ڇڏيندا. اسان پنهنجي گھر، اوڙي پاڙي ۽ اسڪول جو ڪڏهن جائزو ورتو آهي ته اتي ڪهڙو ماحول آهي؟ ٻارڙن جي ذهني ۽ روحاني نشمونما جو سمورو بار محض استادن يا اسڪولن تي وجھڻ دورانديشي ناهي، سندن پالنا ۽سکڻ ۽ سيکارڻ ۾ والدين ۽ اوڙي پاڙي وارن جو ڪردار اهم آهي. ان ڪري والدين ۽ معاشري کي پڻ پنهنجو مثبت ڪردار ادا ڪرڻ گھرجي.
اچو ته پنهنجا اسڪول سنواريون، پنهنجن گھرن، اوڙن پاڙن اندر سکڻ سيکارڻ جو ماحول پيدا ڪريون، جيڪو اسان جي ترقي، وقار، صحت مند ماحول لاءِ تمام ضروري آهي.

مٿي ٻڌايل ڪم بظاهر تمام وڏا ٿا لڳن پر حقيقت ائين ناهي. گھر، اوڙي پاڙي، اسڪول اندر سٺو ماحول تڏهن جڙندو جڏهن اسان مان هرهڪ پنهنجو پاڻ ۾ مثبت تبديلي آڻيندو. جيڪڏهن ڪو ائين ٿو سوچي ته منهنجي هڪ ماڻهونءَ جي تبديل ٿيڻ سان ڪهڙو فرق ٿو پوي ته اهو سراسر غلط آهي. جيڪڏهن هر ماڻهون ائين سوچيندو ۽ عمل ڪندو ته پوءِ اهڙو معاشرو گندي پاڻيءَ جي ڍنڍ مثل بڻجي پوندو جنهن جي پوسل ۾ ڪيئي جراثيم پيدا ٿي ڪري سموري ماحول کي انيڪ بيمارين جي ور چاڙهي ڇڏيندا آهن. ان ڪري تمام ضروري آهي ته ٻين جي تبديل ٿيڻ جو انتظار ڪرڻ بدران اسان مان هرهڪ ماڻهونءَ کي پنهنجي اندر تبديلي آڻڻ گھرجي. ڦڙي ڦڙي تلاءُ مثل جڏهن اهو عمل هڪ دفعي شروع ٿي ويو ته ان جو محور پنهنجو پاڻ وڌندو ويندو ۽ هر ماڻهون اهڙا رويا اپنائڻ تي مجبور ٿي پوندو.

 ڀلا اسان کي پنهنجن گھرن اندر ٻارن سان مهذب نموني ڳالهائڻ ٻولهائڻ، ساڻن مثبت روين رکڻ، کين همٿائڻ، سندن صحت ۽ صفائي جو خيال رکڻ کان ڪير روڪيندو يا ٽوڪيندو؟ اهو ته اسان تي منحصر آهي ته اسين کين ڪهڙو ماحول ٿا ڏيون. الاهي چڱايون بس مثبت سوچ رکي انهن تي عمل ڪرڻ تي مدار رکن ٿيون جن تي ڪوبه خرچ ناهي ٿيندو. اسان اوهان مان هرهڪ کي اڄ ئي هاڻي جو هاڻي اهو فيصلو ڪرڻ گھرجي ته هن گھڙيءَ اها ڪهڙي تبديلي آهي جيڪا اهو پنهنجو پاڻ ۾ پيدا ڪري سگھي ٿو ۽ ان جي شروعات ڪرڻ گھرجي.  

رقص مين هي سارا جهان

ڪجھ ڏينهن اڳ سائين علي حسين قاضي صاحب سان گڏجي سنڌ جي هڪ وڏي صوفياڻي درگاهه تي محفل سماع جو مزو وٺڻ ويو هوم، جتي سائين ارشاد سومرو، سائين صوفي عبدالحميد سومرو به مليا هيا. اسان جو سماج جيڪو نيم ملان خطره ايمان جهڙن ماڻهن جي ور چڙهيل آهي، اتي ضروري آهي ته ماڻهن جي روح کي راحت ڏيندڙ، دل ۾ محبت، رحم  جا جذبا اڀاريندڙ  اهڙيون محفلون مچن. مون کي تمام گھڻي خوشي ٿي ته درگاهه جي نوجوان متولي هر مهيني (اسلامي ڪيلينڊر)  جي پهرين خميس جي شام (جمع جي رات) تي اهڙي محفل جو اهتمام ڪيو آهي. جڙيل پنڊال پوري نموني ماڻهن سان ڀريل هو، پبڊال ۾ ويٺل  ماڻهن ۾ رنگ، مذهب، ذات، پات، ننڍ وڏائي جو ڪو مامرو نه هيو. سڀ محبت ۽ امن جا پانڌيئڙا هيا.  محفل جي ڪمپيرنگ اسان جو تمام پيارو دوست سائين منظور اڄڻ ڪري رهيو هو. راڳ رنگ جي محفل ۾ صوفي راڳين تمام خوبصورت صوفياڻا ڪلام ڳائي ٻڌندڙن کي خوب محظوظ ڪيو ۽ ماڻهون جھومي پيا. ان راڳ رنگ دؤران ڪي ملنگ گيڙو ۽ ساوا ڪپڙا پهري رقص ڪري رهيا هيا. سندن رقص وجدان وارو هيو، کين خبر ئي نه پي پئي ته سندن پورو جسم پگھر ۾ شم ٿي ويو آهي يا اتي ڪي ٻيا ماڻهون به آهن. مون کي ڪنهن ڪلام جو مصرعو ياد اچي ويو هو ته "رقص میں ہے سارا جہاں". 

پر انهن ڳالهين کان هٽي ڪري ڪي ڳالهيون مون محسوس ڪيون جيڪي هت پيش پيو ڪريان.

راڳ رنگ جي لاءِ مخصوص پنڊال ۾ اڻ ڳڻيا گارڊ پنڊال جي چوڌاري، پنڊال جي ڀرسان جڙيل عمارتن جي ڇتن تي بيٺا هيا. صوفين جي درگاهن تي وزيرن، پيرن، ميرن وارو پروٽوڪل ڏسي مون کي حيرت ٿي. مون سوچيو پئي ته درگاهه جو متولي انهن سڀني پرائيوٽ گارڊن کي پگھارون به ڏيندو هوندو؟ جيڪڏهن واقعي به اهي سڀ پگهاردار اسان جي نوجوان متوليءَ جي حفاظت لاءِ ڀرتي ٿيل آهن ته پوءِ ته کيس لکين روپيه ته محض پگھارن جي مد ۾ ڏيڻا پوندا هوندا. پر جيڪڏهن انهن کان ونگار پئي وهائي ويئي ته اها به صوفياڻي روح جي خلاف ڳالهه آهي!

مون ٻي ڳالهه به نوٽ ڪئي ته اسان جي ان محفل ۾ نوجوان متولي اهو واحد ماڻهون هيو جنهن تي صوفياڻي راڳ جو ڪوبه اثر ڪونه پئي ڏسڻ ۾ آيو. سندس منهن مبارڪ تي جيڪا سختي منڍ ۾ هئي اها آخر تائين قائم رهي، راڳي ويچاري ڪلام ڳائيندي، دوهيڙا هڻندي ڪيئي دفعه سائين جن ڏانهن داد لاءِ نهاريو پئي پر هو ته پنڊ پاهڻ ٿي ويٺل نظر اچي رهيو هو.

ٽين ڳالهه جيڪا مون محسوس ڪئي ته غلاميءَ جي حد تائين ڪريل پيري مريدي وارو رنگ اتي به نظر آيو. ڪيئي ماڻهون نوجوان متولي جي پيرن تي هٿ رکي رهيا هيا، ڪي سندس هٿن کي چميون ڏئي رهيا هيا، هڪ نوجوان ته راڳين کي هزار هزار جا نوٽ متوليءَ جي پيرن کي ڇهي پوءِ ڏئي رهيو هيو.  اسان جي صوفي عالمن پيري مريدي، بزرگي کي ننديو آهي ۽ ان کي انسانيت جي توهين قرار ڏنو آهي پر صد افسوس ته سندن اولاد سندن ئي ٻڌايل اصولن جون ڌڄيون اڏاري رهيا آهن.  مون کي هڪ سٽ سائين بيدل جي ياد پئي اچي ته ”بزرگيءَ کان ڀڄي بيدل رنديءَ جا رنگ رچايا سي“ يا سچل سائين چئي ويو آهي ته ”نه مان مير، نه مان پير، سڄي فقر جو فقير“.

اسان جي صوفي بزرگن پنهنجي شعر و شاعريءَ ۾ جنهن ڳالهه جي تبليغ ڪئي آهي ان تي عمل ڪرڻ جي ضرورت آهي. لطيف هجي يا سچل، بيدل هجي يا روحل فقير، ٻڍل سائين هجي يا انور سائين، خوش خيرمحمد هيسباڻي هجي يا حمل انهن سڀني محبت، امن، ڀائيچاري، سک، شانتي، پيار ۽ پنهجائپ جا درس ڏنا آهن. اچو ته سندن پيغام کي پاڻ به پڙهون، پنهنجن پيارن کي به پڙهايون ۽ اهو آواز پوري ڌرتيءَ جي گولي تي ڦهلايون. انهن جي پيغام تي عمل ڪرڻ ۾ اسان سڀني جي ڀلائي آهي. امن هوندو، محبت هوندي، ايڪو هوندو، سهپ هوندي، هڪ ٻئي جو احترام هوندو ته اسين ترقي ڪنداسين ۽ سک جي زندگي گذارينداسين جيڪا اسان صوفين جي منشا به هئي. 

خالد بروهي، گمنام تاريخ نويس ۽ اديب

هُن سان منهنجي واقفيت ته تمام پراڻي آهي پر ساڻس دل کولي ڪچهري مون ڪالهه ئي ڪئي هئي. زيرو پوائنٽ سکر جي ڀرسان هڪ اين جي او جي اورينٽيشن پروگرام جي دوستن پروگرام جي پڄاڻيءَ تي بريانيءَ جو هڪ عدد پيڪٽ ڏنو هو مون سوچيو هو ته اهو ساڻس گڏجي کائيندس پر هن يار ته ٻه چمچا کائي معذرت ڪئي ته سندس معدي جي خرابي ڪري هو ان ڪم ۾ منهنجو ساٿ ڏئي نه ٿو سگھي ۽ اها سڄي پليٽ مون کي کائڻي پئي. پر ان کان پوءِ چانهن جي ڪپ تي 2 ڪلاڪ کن جيڪا ڪچهري مون دلبر خالد بروهيءَ سان ڪئي اها يادگار هئي/آهي. خالد بروهي سنڌ جي يگاني تاريخ نويس مولائي شيدائيءَ جي گھراڻي سان تعلق رکي ٿو ۽ هي بذات خود تاريخ جو تمام وڏو ڄاڻو آهي. جڏهن خالد تاريخ تي ڳالهائي رهيو هو ته مون کي ائين لڳي رهيو هو ڄڻ يار بوسڪيءَ جي ڪپڙي جي ٿانن جا تهه پيو کولي...خالد بروهي محض تاريخ تي ڳالهائي نه پيو پر هو انهن تاريخي واقعن جي ڀرپور ڇنڊڇاڻ ڪندو به پئي هليو. ڪيئي داستان هيا جن کٽڻ جو نالو ئي نه پئي ورتو. سعادت حسين منٽو جي افسانن کان وٺي مٿس هلايل ڪيس جا احوال انهن ۾ فيِض احمد فيض جي شاهدي، امرتا پريتم جا ڪتاب، اردو غزل، تاريخ جا مستند ڪتاب وغيرهه...پر ڪالهه ئي مون کي خبر پئي ته خالد بروهي جي اندر ۾ هڪ انتهائي معصوم ٻار به ويٺل آهي جيڪو ماضيءَ جا قصا بيان ڪندي نه رڳو پنهنجا ڳوڙها روڪي نه سگھندو آهي پر ٻڌندڙ جون اکيون به آليون ڪري وجھندو آهي. سکر جي البيلي انسان سائين شوڪت خواجائي کان پوءِ مون کي هي ٻيو انتهائي ڄاڻو دوست مليو آهي جيڪو سکر، سنڌ، پاڪستان ۽ پوري دنيا جي تاريخ تي دليلن سان ڳالهائڻ ۾ ڪا هٻڪ يا هٽڪ محسوس ناهي ڪندو. خالد بروهي کي مون عرض ڪيو ته مالڪ پنهنجي ڳالهين کي تحرير جي شڪل ۾ آڻي ۽ هو اهو ڪم ڪري به رهيو آهي پر سندس ان شڪايت جو ازالو ڪير ڪندو ته ”يار مولائي شيدائي جو تاريخ تي تمام گھڻو ڪم ته اڃا تائين ڇپيو ئي ناهي ته منهنجي لکڻين کي ڪير لفٽ ڪرائيندو“...

سنڌ اندر علم، ادب، تاريخ، سياست، تهذيب، ڪلچر، موسيقي، دانش ۽ ڏاهپ رکندڙ ڪيئي گمنام انسان رهن ٿا پر انهن ۾ هڪ ”خرابي“ آهي ته اهي پنهنجي مارڪيٽنگ نه ٿا ڪن، سندن ميڊيا يا ادب جي ميدان ۾ ڪي لابيون به ناهن ۽ ”منڊيءَ ۾ ٽڪ“ اهو ته اُهي نه ته ڪامورا آهن نه وٽن پئسو آهي ته پوءِ ڀلا کين ڪير لفٽ ڪرائيندو. ؟؟؟!!! هي اسان وارو يار به انهن مان هڪڙو آهي 

اچو ته گڏجي سڏجي ڳالهائڻ جو فن سکون

تازو هڪ پروقار ادبي تقريب ۾ شرڪت جو موقعو مليو، جنهن جي ميزباني پڻ هڪ تمام سٺو پڙهيل لکيل دوست ڪري هو. مون کي انوقت ڏاڍي حيرت ٿي جڏهن ميزبان دوست هڪ مهندار دوست کي مهمان خاص جي سيٽ تي ويهڻ کان اڳ 

لطيف سائينءَ جو هي شعر

ڄنگھ ڄرڪي وات ۾، سسي کي سنسار

چوڙا ٻيڙا چڪ ۾، لڙ ۾ لٽيس وار،

لکين چهٽيس لوهڻيون، ٿيلهيون ٿرنئون ڌار،

مڙيا مڇ هزار، ڀاڱا ٿيندي سهڻي.

 پڙهيو، منهنجي ناقص خيال مطابق اهو برمحل نه هو ۽ وقت ۽ حالتن جي مدنظر بلڪل به اڻ موزون هيو. اسان جيڪي ان تقريب جا مهمان هياسين منجھي پياسين ته سائين اهو شعر ڪنهن کي مخاطب ٿي چيو آهي. ڪهڙا مڇ مڙيا آهن جيڪي سهڻي کي ڀاڱا ڪندا، اسٽيج تي ويهاريل علم ۽ عقل وارا يا اسان جهڙا ان تقريب مان لاڀ پرائيندڙ سامعين ۽ ناظرين... ان موقعي تي مون کي هڪ پراڻو ان جهڙوئي هڪ پروگرام ياد اچي ويو.  هڪ ڪامريڊ دوست پاران مهمان خاص کي ويهارڻ کان اڳ شعر پڙهيو هو ته؛

ويا مور مري، هنج نه رهيو هيڪڙو،

 انهن آکيرن تي ويٺا چٻ چڙهي،

وطن ٿيو وري ڪوڙن ڪانئيرن جو.

شعر چئي مهمان خاص کي پنهنجي ڪرسي والارڻ جي دعوت ڏني هيائين.

اهڙي قسم جون غلطيون جوش خطابت ۾ ٿي وينديون آهن يا ڪي دوست مهمانن کي اسٽيج تي ويهارڻ يا ڳالهائڻ کان اڳ ڪونه ڪو شعر پڙهڻ لازمي سمجھندا آهن بنا شعر جي مفهوم سمجھڻ جي ۽ ڪي وري پنهنجي علم جي ڌاڪ ويهارڻ جي نيت سان به اهو عمل ورجائيندا آهن پر کين خبر ئي نه پوندي آهي ته هو ڪهڙي نه سنگين غلطي ڪري رهيا آهن. هڪ ٻي تقريب به مون کي ياد پئي اچي جيڪا هڪ ته روائتي نموني دير سان شروع ٿي هئي ۽ اسٽيج سيڪريٽري هر مهمان کي پنهنجي تقرير کي مختصر ڪرڻ جي وينتي ڪري رهيو هو پر هر ٻئي مهمان کي گھرائڻ کان اڳ اسٽيج سيڪريٽري 

هردفعي پاڻ هڪ عدد ڊگھي تقرير جھاڙي رهيو هو.

تقرير، بحث مباحثو، ڳالهه ٻولهه، قصو گوئي، ليڪچر ڳالهائڻ، پنهنجي ڳالهه يا نقطه نظر کي ٻين تائين پهچائڻ جا مختلف ذريعا ۽ طريقا آهن پر جيڪڏهن ائين چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو ته اهي سڀ تمام عميق هنر آهن ۽ جيڪي انهن هنرن جي پيچيدگين کي سمجھي ڪم سرانجام ڏيندا آهن ته گھربل نتيجا حاصل ڪندا آهن ۽ انهن تي منڊيءَ ۾ ٽڪ وارو محاورو فٽ لڳندو آهي پر جيڪڏهن مڙوئي ڪم ٽپائڻ جهڙو ماحول هوندو آهي ته سنڌيءَ جو ٻيو هڪ محاورو به استعمال ڪندا آهيون ته “ڪيڏانهن منهن مريم جو ڪيڏانهن الهيار”.

سنڌ جي نوجوانن کي ڳالهائڻ، ٻولهائڻ، بحث مباحثي ڪرڻ، ڊپلوميسي جا گر سکڻ، پنهنجي ڳالهه کي اثرائتي نموني ٻين تائين پهچائڻ جا هنر اچڻ گھرجن جيڪڏهن اسان جا نوجوان ذاتي، پروفيشنل، ادبي، ثقافتي ميدانن تي اڳتي اچڻ جا خواهشمندا آهن ۽ اهي دنيا کي تسخير ڪرڻ جو ارادو رکن ٿا ته کين سوچ ۽ سمجھ سان، غور ۽ ويچار سان، محنت ۽ پنهنجي ذهانت سان اهي هنر سکڻا پوندا. هي دنيا ڪميونيڪيشن جي دنيا آهي، هتي ڪامياب اهو آهي جيڪو ٻين کي قائل ڪري سگھي، جيڪو پيچيدهه کان پيچيدهه مامرن کي تمام سادي ۽ سلوڻي نموني بيان ڪري سگھي ۽ جنهن کي خبر هجي ته ٻهراڙي جي ڪنهن ماڻهون سان ڪيئن ڳالهائبو آهي ته ڪنهن يونيورسٽيءَ جي ماهر پروفيسر سان ڳالهه ٻولهه ڪيئن ڪبي آهي.

اچو ته گڏجي سڏجي ڳالهائڻ جو فن سکون.

Poetry of Shaikh Ayaz

ڪي ماڻهون تاريخ ٿين ٿا...سائين شاهنواز راڄپر جي شخصيت تي لکيل مختصر تاثر

”ڪي ماڻهون تاريخ ٿين ٿا...“ شيخ اياز جي شاعريءَ جي هڪ امر سٽ آهي ۽ جڏهن به ڪو لکاري ڪنهن عظيم انسان کي ڀيٽا ڏيندو آهي ته ان سٽ کي عنوان طور (جيئن مون به ڪيو آهي) ڪم آڻيندو آهي. پر دوستو جن جي لاءِ اسين سمجھون ٿا ته اهي چند ماڻهون تاريخ ٿين ٿا اهو هڪ اڌورو سچ آهي. ان تاريخ سازيءَ واري عمل  ۾ ڪيئي عظيم گمنام ڪردار هوندا آهن جيڪي پنهنجو سڀ ڪجھ، تن من ڌن قربان ڪري ڇڏيندا آهن ۽ کين موٽ ۾ ڪجھ پلئه ناهي پوندو، نه مشهوري، نه لقب القاب، نه ڌن دولت...

اهڙن ماڻهن جي هجوم مان هڪ منهنجو به واقف آهي، واقف ڇا آهي، منهنجو همزاد آهي. سندس نالو شاهنواز راڄپر آهي. ڏهاڪن کان مان کيس سڃاڻا، انوقت کان جڏهن ٽيپ رڪارڊر سندس ڪڇ ۾ هوندو هو ۽ هو لانڍي کان لاهور تائين پنهنجي رهبر جي ڪڍ ڪڍ هوندو هو ۽ سندس هر تقرير، هر پريس ڪانفرنس کي نوٽ ڪندو هو، ۽ پوءِ ان رهبر ڪٺورتا سان کيس ڪاڄ مان اهو چئي اٿاري ڇڏيو هو ته جنهن شيءِ کي اوهان سڀ پنهنجو گڏيل ورثو ٿا سمجھو سو درحقيقت سندس ذاتي ملڪيت آهي.  شاهنواز راڄپر جيڪو 1983ع ۾ ايم آر ڊي جي جدوجهد ۾ سڀ کان وڌيڪ جيل گھاريندڙ هو صرف ان ڪري ته هُن معافي لکي ڏيڻ کان ٺپ انڪار ڪري ڇڏيو هو. ايم آر ڊي جي جدوجهد بدولت جڏهن آمريت جا پاڇا هن ملڪ تان ٽري ويا هيا ۽ جمهوري راڄ قائم ٿيو هو ته ان جمهوري راڄ مان رڄ ڪري ڪمائيندڙ سندس ڳوٺ ۽ آسپاس جي سياسي اداڪارن کيس ڪڏهن کيڪاريو به ورلي هوندو. شاهنواز راڄپر، مختيار حاجاڻو، غلام مصطفى ڪٽوهر ۽ مون سنڌ يونيورسٽي شاهه عبدالطيف ڪيمپس خير پور ۾ 1981ع ۾ داخلا ان لاءِ ڪونه ورتي هئي ته ڪي اسين اتي وڃي ڪورس جي ڪتابن کي پڙهي ڪامورا ٿينداسين اسان جو مقصد هو ته ڪيمپس ۾ پنهنجي تنظيم جو ڪم ڪنداسين ۽ اسان کي اهو فخر آهي ته اسان پنهنجي ان مقصد ۾ 200 فيصد ڪامياب ويا هياسين ۽ ها شاهنواز راڄپر کي اها پڙهائي به راس ڪانه آئي هئي، هُن ايجنسين پاران ڏنل ساڻن تعاون واري آفر کي ٿڏي ته ڇڏيو هو پر ان سان گڏ کيس اها پنهنجي پڙهائي اڌوري ڇڏڻي پئجي ويئي هئي ۽ هو پنهنجو وقت شهيد فاضل سان گڏ گذارڻ لڳو هو. بعد ۾ راهو خاندان سان سندس اهڙو ته سنگ جڙي ويو جنهن کي مان ڪو به نانو ڏيڻ جي قابل ناهيان، فاضل شهيد ٿي ويو ته شاهنواز راڄپر اسماعيل راهو ۽ اسلم راهوءَ جو ٿي رهجي ويو. اسماعيل راهو صاحب وزاتون ماڻيون، سندس صحبت ۾ رهندڙ ڪروڙپتي ٿي ويا، راهو صاحب مشرف جي دؤر ۾ جيل اندر رکيو ويو هو. هڪ قيدي ڀت جي اندر هو ۽ هڪ قيدي ڀت کان ٻاهر هو، ڀت جي اندر رهندڙ قيدي ته ”جيل جا ڏينهن جيل جون راتيون“ ڪتاب لکي تاريخ جوڙي ڇڏي پر جيل کان ٻاهر رهندڙ قيدي شاهنواز راڄپر کي ڇا مليو؟  اچو ته کانئس ئي ٿا پڇون ” منهنجو الميو اهو رهيو آهي ته مون پنهنجي زندگي پنهنجي مرضي ۽ منشا سان ناهي گذاري، کوڙ دفعا چاهيندي به ته رستو مٽايان، من ڪونئون گس ملي وڃي پر هر طرف نظر سان گڏ وکون به ڊوڙايم پر ناڪاري ۽ اوگڻ روين ئي منهنجو آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ منهنجي ذهن تي ”امراءُ جان“ جو گانو ”جستجو  جس کی تھی وہ  تو  نہ  پایا  ہم  نے، اس  بہانے   دیکھ لی دنیا  ہم  نے“ ،سو دنيا جي پاڇن پٺيان پڄڻ بجاءِ پنهنجي پيرن تي بيهي ٿو رهان، ٺيڪ آهي. سو انيڪ رويا جن تي سوچي کل به ايندي اٿم ته ڏک به ٿيندو آهي ته منهنجي واري اچڻ تي منهنجي ئي دوستن وٽ منهنجي لاءِ ”قومي ترانو ڇو ٿو وڄي وڃي؟“. (سائين شاهنواز راڄپر پاران مون ڏي لکيل خط مان ٽڪڙو)   

شاهنواز راڄپر جنهن زندگي جي تلخين مان جيڪڏهن ڪجھ سکيو آهي ته اهو آهي وفا، قرباني، ڏيڻ. سائين شاهنواز راڄپر سور سختيون ته اڪيلي سر سهي ويندو آهي پر جڏهن خوشين ۽ شادمانين جو ويلو ايندو آهي ته سنگت ساٿ کي سڏي جشن ملهائيندو آهي. سو جيڪڏهن مون کي اجازت ڏيو ته مان  شيخ اياز جي ان سٽ ۾ واڌارو ڪريان ته ”ڪي گمنام ماڻهون ڀي تاريخ ٿين ٿا“...

امڙ جي نانءُ

مون کي پنهنجي امڙ دعائون ڏنيون هيون ته ”پٽ الله ڪندو ته تنهنجو هٿ ڪڏهن  به نه مُنجھندو“  اهو ڏينهن اڄوڪو ڏينهن ڪيئي اقتصادي ڏکيائيون منهن مقابل ٿيون، ڪيئي مامرا اهڙا سامهون آيا جن کي ڏسندي ساهه منجھڻ لڳندو هو ۽ سوچيندو هوس ته بس پڄاڻي ٿي ويئي ۽ هي بنڊ منهنجي کڄڻ کان چڙهيل آهي، پر پوءِ  خبر ناهي ڪيئن اها معاملا سڌا ٿيندا ويا، کڻي وقتي طرح قرض پکا چڙهيا پر وهنوار کي بريڪ ڪڏهن به نه لڳو. ٻار اعلى تعليم جي سلسلي ۾ شاهه عبدالطيف يونيورسٽيءَ خيرپور کان قائد اعظم يونيورسٽي اسلام آباد، انٽرنيشنل اسلامڪ يونيورسٽي اسلام آباد، سکر آ بي اي تائين پڙهڻ موڪليم گاڏو گهلبو رهيو. پاڻ آغا خان يونيورسٽي ڪراچيءَ مان ٻن سالن تي ٻڌل ڊگري ڪري آيم، ته به ڪو بريڪ نه لڳو.  

مون پهرين نوڪري ناڪي منشي واري ڪئي هئي تمام ٿورڙي پگھار تي ۽ هاڻي اوڻويهين گريڊ ۾ ايسوسئيٽ پروفيسر آهيان ۽ جھجھي پگھار آهي، هڪ ڇوڪرو ليڪچرار آهي ٻيو به گزيٽيڊ آفيسر آهي، هڪ ڇُوڪِري مختلف پروجيڪٽس مان ڪمائي ڪري گھر ۾ هٿ ونڊائيندي رهندي آهي، پر پوءِ به پنهنجو حال آڻين ۽ چاڙهين ڏٿ ڏهاڙي سومرا واري ئي آهي، هڪ ٽڪو به بئنڪ بئلنس ناهي، خالي کيسي سان بوڇڻ ڪلهي تي آهي. شايد انڪري ته امان سانئڻ مون کي جيڪي دعائون ڪيون هيون اهي مالدار ٿيڻ جون ٿوروئي هيون، امان ته هٿ نه منجهڻ جي ڳالهه ڪئي هئي. امان سانئڻ کي وصال ڪئي ڪيئي ورهه گذري ويا آهن پر سندس ڪيل دعائن جو اثر اڄ به منهنجي سر تي سلامت آهي. ماءُ جيڪا سراسر ڌرتيءَ جهڙي هوندي آهي، سڀ گھاءُ پنهنجي سيني تي سهندڙ، گرميون سرديون جذب ڪندڙ پر بنا شڪايت جي وري به ان، ميوو، آسيس ڏيئي ساهه جي ڏور کي سلامت رکڻ جهڙا گڻ رکندڙ ۽ منهنجي سٻاجهڙي، سادي امان به ته اهڙي ئي هئي. اڄ جڏهن ماضيءَ جي جھروڪن ۾ جھاتي پائي ڏسان پيو ته مون کي ائين پيو محسوس ٿئي ته منهنجي امڙ جو بوتو پيار جي امرت پاڻي، ، ايثار، قرباني ۽ محبت جي مٽيءَ سان ڳوهي ٺاهيل هو. هو صرف ڏيندي هئي. اهو ڏيڻ معنى سڀ ڪجھ ڏيڻ؛ مايا، محبت، الفت، انسيت، انسانيت، قرباني، سهپ وغيره. امان جي زندگي ڪا آئيڊيل زندگي نه هئي، هوءَ هڪ بيوهه هئي جنهن کي هڪ يتيم ٻار (بابا سائين) سان پرڻايو ويو هو. بابا جيڪو مسڪين هو، ننڍي هوندي کان ئي پراون درن تي ڌڪا کائي پليو هو، جنهن کي نصيب ۾ غربت ۽ نفرت ئي ملي هئي، وچ ۾ بهار ۾ گھلندڙ ٿڌي هير جهڙو استاد اميرگل کيس ڀاءُ جي صورت ۾ مليو هو ۽ جنهن وقت چاچا استاد اميرگل زندگي جي خالي ڪينواس تي حسين رنگ اڃا ڀرڻ مس شروع ڪيا هيا ته قضا جي ڪاتي مٿس وهي ويئي ۽ هو بابا سائين ۽ ڏاڏا سائينءَ کي اڪيلو ڇڏي هليو ويو هو. ائين هڪ دفعو زندگي وري زهر جهڙي تلخ ٿي ويئي هئي، جنهن ۾ ڪو به گل ٻوٽو نه هو. ظالم، بي رحم، بي حس، خود غرض دنيا هئي ۽ ٻئي پاسي هڪ غريب گھراڻو هو. بس زندگي ته گذارڻي هئي. ان سُڃي ماحول ۾ امان بابا سائينءَ جو ڀرپور ساٿ ڏنو هو. بابا سائين اڪثر مايوسين، پريشانين، زماني جي ڌڪار ۽ نفرت واري هٻس ڪڍڻ لاءِ امان سانئڻ سان زباني جھيڙا ڪندو هو جنهن ۾ جھجھيون گاريون به هونديون هيون ته ڪڏهن ڪڏهن ڳالهه ٿڦا ٿڦي تائين به وڃي رسندي هئي پر مجال آهي منهنجي صابرين امان کي ته ڪجھ ڪڇي، هوءَ ته صفا برف جهڙي ٿڌي هئي ۽ ها سندس نالو به ته ”ٿڌي“ رکيل هو. هن پنهنجي نالي جي لڄ سموري زندگي رکي هئي. هر دفعي جھيڙي بعد امان اسان کي سمجهائيندي هئي ته ”اوهان جي پيءُ جي اها ظاهري حالت آهي دراصل اندر جو هو تمام سٺو انسان آهي“.  سندس اهڙن گفتن کي اسين پنهنجي اٻوجهائپ ڪري انوقت ته سمجھي نه سگھيا هياسين پر اڄ جڏهن سندس چيل ڳالهين تي غور ٿو ڪيان ته سندس چيل لفظ سؤ سيڪڙو صحيح ٿا لڳن. ڏاهپ چند ڪتابن پڙهڻ سان ٿورو ئي ايندي آهي. ماڻهون جڏهن زماني جي هلايل چڪيءَ ۾ پيسبو آهي ته هو اتي ڪيئي اڻ ڏٺل، اڻ نظر ايندڙ سچايون ڳولهي هٿ ڪندو آهي. منهنجي امان سانئڻ ۽ بابا سائينءَ کان وڌيڪ ڪير هوندا جيڪي اهڙي يونيورسٽيءَ جا گريجئيٽ هجن!  رڳو بابا سائين هجي ها ته به خير هو سندس جھوليءَ ۾ پليل سندس جگر جو ٽڪڙ سندس ننڍو پٽ احمد بخش عرف انب عرف لاهوتي فقير، هيروئن جو موالي به کيس وڌيڪ چهڪ ڏيڻ کان وسان ڪين گھٽايو هو. امڙ پاران جوڙيل سموريون رِليون، تَڏا، زمين مان گڏ ڪيل تِيليُون، اونهاري جي موسم ۾ کجين جي باغن ۾ ڪيل مزدوري مان بچت ڪيل پئسه سڀ کپائي ڇڏيندو هو ۽ امڙ وري تيزيءَ سان ساڳيا ڪم ڪار سرانجام ڏيندي هئي، جهڙوڪر کيس اڻ تڻ هجي ته متان مواليءَ جو خرچ پکو کٽي نه پوي، پر هيروئن جي موالي آڏو قارون جو خزانو به اچي رکو ته اهو بنهه ٿورڙو لڳندو ۽ هو ان پوري خزاني کي ڪجھ ڏينهن ۾ چٽ ڪري وري اچي اوهان جو در وٺندو ته اهڙو ٻيو خزانو کيس ڏنو وڃي. اهو ڀنڊڻ اسان جي گھر جو هڪ اڻ ٽٽ حصو ٿي پيو هو. ڪڏهن ڪڏهن جڏهن مان ۽ منهنجو موالي ڀاءُ اهڙين ڳالهين تي تکا مٺا ٿيندا هياسين ته امان جي بي وسي ڏسڻ وٽان هوندي هئي، کيس سمجھ ۾ نه ايندو هيو ته هوءَ ڇا ڪري...هوءَ اڪثر مون کي چوندي هئي ته بابا انب (پيار وچان اسان ڀاءُ  احمد بخش کي انب چوندا هياسين) جي روين سندس اندر ساڙي ڇڏيو آهي، هوءَ مون کي چوندي هئي ته سندس مري وڃڻ بعد موالي جي ٻارن لاءِ سوچي سوچي پريشان آهي ته سندن ڇا ٿيندو!

منهنجي سٻاجهڙي امان جنهن پنهنجي ساهه جي آخري گھڙين تائين منهنجو، منهنجي ڀاءُ جو، بابا سائين جو ۽ اسان جي اولاد جو خيال تمام خبرداريءَ سان رکيو. مون کي پوري طرح ياد آهي؛  محرم مهيني جي نائينءَ جي رات هئي، منهنجا ڇوڪرا مجيب، گل بهار ۽ هوشو ۽ احمد بخش جا پٽڙا رياض علي، محمد فاضل ماتم جي سلسلي ۾ پاڙي جي ڪنهن پڙ تي ويل هيا ته امان سانئڻ رات جو ٻي وڳي اٿي مون کان پڇڻ لڳي هئي ته ڀلا ڏيو خبر ٻارڙا اڃا ڇو ڪونه موٽيا آهن؟ ٻئي ڏينهن محرم جي نائين تاريخ هئي ان ڏينهن تي اسان جي مولائڻ امان ڳوٺ جي سمورن ماين ۽ مردن کي چيو ته ”جيڪڏهن هن زندگيءَ ۾ مون سان ڪو چڱو ناهي هليو، ان منهنجو ڪو ڏوهه ڪيو هوندو يا مون کي ڪا تڪليف ڏني هوندي، يا منهنجو ڪو حق ڦٻايو هوندو ته مان انهن سڀني کي هي جهان ۽ اڳئين جهان لاءِ سڀ ڪجھ بخش ٿي ڪري وڃان، اوهان به جي ٿي سگھي ته مون کي بخش ڪندا“. ان کان پوءِ  ڪجھ گھڙين بعد امان مون کي سڏ ڪيو مون جڏهن کيس ڳراٽڙي پاتي ته امان مون کي چيو ”بابلا هاڻي موڪلاڻي آهي“ ائين چئي امان سانئڻ پنهنجو مٿو منهنجي جھوليءَ ۾ رکي ڇڏيو ۽ هوءَ هميشهه لاءِ هلي ويئي ۽ مان يتيم بڻجي ويو هوم. امان سانئڻ ۽ بابا سائين جي وهي وڃڻ بعد حقيقي طرح مون کي احساس ٿيو هو ته پيار ڇا آهي؟ سنڀار ڪيئن لهبي آهي. مان ڪڏهن ڪڏهن گھر دير سان ايندو هوس ته امان سانئڻ وڏي اڪير وچان چوندي هئي ته ”پٽ ماحول صحيح ناهي جلدي گھر موٽي ايندو ڪر“ اڄ مون کي احساس ٿئي ٿو ته ڪير ته هوندو هو جنهن کي منهنجو اوسيئڙو رهندو هو. ڪي احساس ماڻهون تڏهن محسوس ڪندو آهي جڏهن اهو ماحول ئي دفن ٿي ويندو آهي ۽ انسان جي دل ۾ اُساٽون اڀرنديون آهن ته ڪاش اهي ڏهاڙا هڪ دفعو موٽي اچن...پر وڃڻ وارا ڪڏهن واپس ٿيا آهن!...اها به حقيقت آهي پر ڪنهن حد تائين امڙ اڄ به مون سان گڏ آهي، منهنجي نياڻين جي صورت ۾، پنهنجي دعائن جي صورت ۾ دعائون جيڪي ڪڏهن مرڻيون ئي ناهن ۽ هوءَ جيڪا مون کي عظيم دعا ڏئي ويئي هئي ته ”پٽ تنهنجو هٿ ڪڏهن به نه منجھندو“ ته مان سندس دل جي اونهاين سان سندس شڪر گذار آهيان، واقعي منهنجو هٿ کڻي خالي آهي پر منجهيو ته ڪڏهن ناهي.....

The End کان اڳ

زندگيءَ جو قرض لاهيندي لاهيندي پوڙهو ٿي ويو آهيان پر هڪ قرض جيڪو لهي ٿو ته ٻيو ان کان وڏو چڙهيو وڃي. مون واري زندگي به ان پهاڙي چوٽي جهڙي آهي جيڪا سڀ کان وڏي ۽ آخري لڳندي آهي پر جڏهن ماڻهون سهڪندو، گھلبو، رڙهندو ان چوٽيءَ تي پهچندو آهي ته ٿوري فاصلي تي ٻي ان کان به وڏي پهاڙي بيٺل نظر ايندي آهي. هڪ اڻ کٽ سفر آهي، جيڪو مسلسل پيو هلي. وچ وچ ۾ کڻي ساهه پٽڻ لاءِ ماڻهون ويهي به ٿو، ٿڪ  به ڀڃي ٿو پر پڄاڻي تي پهچڻ جي اڻ تڻ کيس ننڊ ڪرڻ ڪٿي ٿي ڏي. ڪي خوشنصيب انسان هوندا آهن جن کي اڻانگن سفرن ۾ همٿائيندڙ، مدد ڪندڙ ۽ اتساهه ڏيندڙ ساٿي ملندا آهن پر منهنجو اهڙو نصيب ڪٿي، مون زندگيءَ جو سفر تن تنها ڪيو آهي، اداسين جي ڇانون ۾ ويهي ٿڪ ڀڳا اٿم، ويرانين ۾ رُلندي، ڦيراٽيون کائيندي وقت ڪاٽيو اٿم....ڪاش ڪو جيڪڏهن منهنجو ساٿ کڻي نه ڏي ها پر منهنجي درد کي سمجھي ته سگھي ها پر هت ته سڀ انڌا، گونگا، ٻوڙا، ڇسا، وائڙا، بي همٿ يار دوست، مٽ مائٽ آهن، جيڪي منهنجي زخمن تي پهو رکڻ بدران پنهنجي چڀندڙ لفظن ۾ زهر ڀري تير هڻندا آهن. جڏهن به منهنجا وارث اهڙو ڪم ڪندا آهن ته ٿڪ کان چور چور جسم وڌيڪ ڏُکڻ لڳندو آهي، انهن جي خود غرضي، لاتعلقي، بي رحميءَ وارن روين ڪري منهنجي دماغ ۾ بم گولا ڦاٽڻ لڳندا آهن ۽ مان پنهنجو پاڻ کي بي وس ۽ وڃايل ماڻهون ڀائيندو آهيان. اهڙين گھڙين ۾ ڪنهن همدرد دوست جي ساٿ جي سخت ضرورت محسوس ٿيندي آهي، دل چاهيندي آهي ته؛ ڪو ته اهڙو به منهنجو ساٿي هجي جنهن جي هنج ۾ پنهنجو مٿو رکي روئي سگھان، پنهنجي اندر جي زخمن کي ڳوڙهن جي پاڻيءَ سان ٺاري سگھان پر وري به ساڳي ڳالهه ورجائيندس ته اهڙا منهنجا ڀاڳ ڪٿي...ڪن محبوب ماڻهن لاءِ دل ۾ سَٽون اڀرنديون آهن ته ڪاش اهي ان قسم جو رويو مون سان رکي ڄاڻن ها پر ان ۾ انهن جو ڏوهه به ڪونهي، سندن زندگي صراط المستقيم تي پئي گذري (يا بظاهر مون کي ائين پيو نظر اچي) ۽ هو پنهنجي سکي زندگيءَ ۾ مون جهڙي سحرا ۾ ڀٽڪيل انسان کي ڇو شامل ڪن؟؟ هي ته منهنجو اڻ ٿيڻيون خواهشون آهن، جيڪي سماجي ٻنڌڻن کي ٽوڙڻ، روايتن کي پٺي ڏيئي هلڻ جون متقاضي آهن....اهو سفر ته مون کي پنهنجو پاڻ تن تنها سرانجام ڏيڻو آهي.

مان هڪ اهڙي معاشري جو فرد آهيان جتي هر ڳالهه اڳ ئي متعين ڪيل آهي. مون کي ڪهڙي ڳالهه پسند آهي، مان ڇا ٿو چاهيان، مان ڪهڙي نموني پنهنجي ماڳ تي پهچڻ ٿو گھران، منهنجو ڪهڙيون گھرجون يا خواهشون آهن وغيره وغيره ته انهن جي ڪائي حيثيت ناهي. منھنجي تقدير جو فيصلو نيم ملان خطره ايمان جهڙن ملن، ذاڪرن، پنڊتن، پيرن، فقيرن، صوفين، انقلابين، قومپرستن اڳ ئي ڪري ڇڏيو آهي ته منهنجي لاءِ ڪهڙي شيءِ سٺي آهي ۽ ڪهڙي خراب آهي. مون کي دائرن ۾ رهي، تلوار کان تيز ۽ وار کان سنهي رستي تي هلي زندگي گذارڻي آهي....افسوس صد افسوس اها به ڪا زندگي آهي؟  جتي ماڻهون نه خوش ٿي کلي سگھي نه روئي سگھي، نه ڳالهائي سگھي، نه اندر جي اڌمن جو اظهار ڪري سگھي، جتي قدم قدم تي راهه راست ڏيکارڻ وارا ڏائڻ هٿن ۾ گرز کنيو بيٺا هجن، ڪنهن جي اکين ۾ ڪا خوشيءَ جي چمڪ ٿي ناهي ۽ مٿس وار ٿيو ناهي! هڪ اهڙو گھٽ ٻوسٽ وارو ماحول جنهن ۾ ماڻهون ڪڙهندي ٻرندي به خاموش رهي.....حقيقت ته اها آهي ته هن وقت تائين اها ئي زندگي گھاري اٿم، شام ٿي چڪي آهي، سج لهڻ وارو آهي، ڄاڻ ملان ٻانگ ڏني، کن پلڪ ۾ سڀ ڪجھ ختم ٿي ويندو ۽ پوءِ منهنجي مڙهه تي اهو ملو اچي منهنجي گناهن جي معافي لاءِ دعائون گھرندو جنهن سان مان سڄي ڄمار سندس جهالت وارن روين تي وڙهندو رهيو آهيان. مون کي انوقت ائين لڳندو ته اها منهنجي آدرشي نظرين جي مڪمل ۽ آخري شڪست آهي ۽ لڳي به ائين ئي ٿو ته ڪروڙن ٻين مون جهڙن انسانن سان گڏ منهنجون اهي حسرتون پڻ رات جي ڊگھن ڀوائتن پاڇن ۾ ڪٿي گم ٿي وينديون...۽ جڏهن اسڪرين تي آخري لفظ The End. اڪري ايندو پر ان کان اڳ مان چاهيان ٿو ته ڪو ته اهڙو به هجي جيڪو اداس ماڻهن کي چاهي سگھي، کين دلاسو ڏئي سگھي، کيس نه سمجھندي به پنهنجو ڪري سگھي....اي ڪاش....  

پاڻيءَ تي ڦوٽا (ننڍڙي ڪهاڻي)

پاڻيءَ تي ڦوٽا

نازل پنهنجي ڪوڏر کي ڪرسي بڻائي ڪسيءَ تي ويٺو هو. رات جو پهريون پهر به خاصو گذري چڪو هو، تيرهين جو چنڊ ڪانو کن مٿي اڀري آيو هو انڪري هر شيءِ واضع نظر پئي آئي. اونهاري جا ڏينهن هيا پر ڏکڻ گھلي رهيو هو ۽ ريج ٿيل زمين مان مٽيءَ جي خوشبوءِ گاڏڙ ٿڌڙي هوا وايو منڊل کي ننڊاکڙو ڪري ڇڏيو هو. سامهون ليمي جي زمين جا ٻارا پاڻيءَ جي ريج سان ڀرجي چڪا هيا، زمين ۾ پوکيل کجيءَ جي وڻن جا عڪس پاڻي جي وهڪري تي جهڙوڪر ڊانس ڪندي نظر اچي رهيا هيا جڏهن ته ڏيڏرن جي ٽان ٽان سندس ڌيان پاڻ ڏانهن پئي ڇڪايو، اوچتو سندس نظر هڪ لنڊيءَ تي پئي جيڪا پاڻي ۾ منڍي ٻاهر ڪڍي تيزيءَ سان ٻَني تي ڦٽل گاهه گند ۾ ڪٿي گم ٿي ويئي هئي. اڄ سندس من ۾ مونجھ وارا احساس اڀري رهيا هيا ۽ هو بيزاريءَ وچان سوچي رهيو هو ته پاڻيءَ جي واري ورائڻ لاءِ کيس اجايو ڪيترو نه انتظار ٿو ڪرڻو پوي،. اڃا ته سندس پاڻيءَ جي واري ۾ ڏاڍي دير آهي. سندس پاڻيءَ جو وارو رات جي ٻن پهرن کان پوءِ هو. هو سوچڻ لڳو ته آخر ڪار هردفعي کيس رات جو دير سان پاڻيءَ جو وارو ڇو ٿو ڏنو وڃي؟ اهو سوال کيس پريشان ڪرڻ لڳو. بس ڏيئي وٺي کيس اها ڳالهه سمجھ ۾ آئي ته هو غريب آهي، بي پهچ آهي ۽ سندس ڪو مٽ مائٽ زميندار نه ئي ڪامورو آهي. پريشانيءَ وچان هو پنهنجي چڏن وچ ۾ زور سان کَنهَڻ لڳو. سندس ان عمل ويتر سندس خارش وڌائي ڇڏي ان مصيبت مان جان ڇڏائڻ لاءِ آڱرين تي ٿڪ هڻي خارش واري جاءِ تي مالش ڪيائين ته کيس ڪجھ سڪون مليو پر مايوسيءَ جا ڪارا بادل جن سندس دماغ جي آسمان تي پنهنجو قبضو ڄمائي رکيو هو انهن وڃڻ جو نالو ئي نه پئي ورتو. لاشعوري طور پنهنجن سنهڙين  ٽنگن کي زور ڏيڻ لڳو جن ۾ سور چقمق جيان چنبڙيل هو، سندس ٽنگو بلڪل ٽيٽهر جي ٽنگن جهڙيون ماس کان آري هيون، سندس دل ۾ آس اٿي ڪاش کيس ڪا وسند ملي ته هو پنهنجي مڙهيءَ کان پنهنجن ٽنگن تي تيل مالش ڪرائي زور ڏياري ڪو آنند وٺي پر کيس ٽائيم ئي ته ڪونه پئي مليو. کيس اڄوڪي ڏينهن ۾ ڪيل ڪم ياد اچڻ لڳا.

 صبح جو سويل ڏاندن جو جوڙو ڇوڙي هر تي بيٺو هو ته ڏپهري تائين زمين پئي کيڙيائين، زمين کيڙڻ بعد گھر پهچي لسي لپ سان ماني کائي اڃا مس ويٺو هو ته ڏاندن لاءِ گاهه پٺي ڪرڻ لاءِ ڏاٽو کڻي نڪري پيو هو. پاڙي جي زميندار جان محمد جي زمين ۾ گاهه ڪندي کيس سندس ڪمدار ڪوڙي خان جون ڇڙٻون الڳ سهڻيون پيون هيون ۽ اهو ته جهڙوڪر روز جو معمول بڻجي پيو هو. اتان واپسي بعد گاهه پٺي کي مشين تي ڪتر ڪري ٿَڪُ به ڪونه ڀڳائين ته سڀاڳي کيس سڏ ڪري ڀوتار جي اوطاق ۾ پهچڻ جو نياپو ڏنو هو.

ناري جي زمينن مان ڀوتار جي اَن جي ٽرالي ڀرجي آئي هئي ۽ هن پاڻ، کمونءَ، خميسي ۽ جکري گڏجي اهي ان جا ٻاجڪا ۽ ٻوريون لاهي ڀوتار جي ڀانڊاري ۾ سٿيا هيا. ڀانڊاري ۾ اڳ ئي جام ان پيو هو هاڻي ته اهو ڇت تائين ڀرجي چڪو هو. انوقت ئي کيس اها ڳالهه ياد آئي هئي ته سندس پنهنجي گھر ۾ ته اَن جا ڪي چند داڻا ته وڃي بچيا هيا جيڪي مهينو به شل هلن!! خبر ناهي اڳتي گذر ڪيئن ٿيندو! ڀوتار جي ونگار کان واندڪائي ملڻ تائين نما شام جو وقت اچي پهتو هو. رُکي ماني ۾ بصر ۽ ساوا مرچ وجھي کائيندو هو اچي پنهنجي زمين وٽ پهتو هو ۽ اتي ويٺي ويٺي هن اهي خيالي سور پئي پچايا. ڪوڏر تي ويٺي ويٺي هو ٿڪجي پيو هو، ڪوڏر کي پاسي ۾ رکي هاڻي ٻني تي ڦُٽي آيل گاهه تي ويهي رهيوهو، گاهه جيڪو واٽر جي پاڻيءَ ڪري پوسل وارو هو، ان کيس سڪون پهچايو ۽ هو پنهنجو پوتڙو وهاڻو ڪري ٻني تي سمهي مٿي آسمان کي تڪڻ لڳو.  چنڊ پنهنجي پوري آب ۽ تاب سان آسمان تي سون وانگر جرڪي رهيو هو ۽ ايڪڙ ٻيڪڙ تارا پڻ کڙيل نظر پئي آيا پر چنڊ جي روشني مٿن غالب پئي لڳي ۽ اهي تارا جهڙوڪر ڌنڌلا ڌنڌلا پئي لڳا. آسمان تي انوقت چمڙيون تيزيءَ سان گھمي ڦري رهيون هيون، گھڻي دير بعد هن   پاسو ورايو ته کيس سامهون انب جي مٿئين ڏار تي اُلوءَ پکيءَ جو جوڙو ويٺل نظر آيو جيڪي کيس پنهنجي گول گول اکين سان گھوري گھوري ڏسي رهيا هئا.

هاڻي کيس ماضيءَ وارا سنهري ڏينهن ياد اچڻ لڳا هيا ۽ مرڪ سندس چهري تي پکڙجي ويئي. هن سوچيو پئي ته هو ڪيڏو نه جانٺو جوان هو، ميلن ملاکڙن ۾ ملهه وڙهندو هو، ڊڪ ۾ ته پوري ڳوٺ ۾ کيس ڪو مات ڏيئي نه سگھيو هو. هو هارپي جي ڪم جو انتهائي ماهر ليکيو ويندو هو ۽ هن پنهنجي سڄي ڄمار ٻني ٻاري جي ڪرت سان گذاري ڇڏي هئي. وري جڏهن هو ماضيءَ کان موٽي حال ۾ پهتو ۽ پنهنجي گھريلو صورتحال تي سوچڻ لڳو ته سندس مرڪ گم ٿي ويئي.  وٽس کائڻ لاءِ ان، پهرڻ لاءِ ڪپڙو، دوا درمل لاءِ چار ڏوڪڙ بچت ٿيل ناهن. هن جي پوري حياتي اها خواهش رهي ته جيڪر ڪو ڪچو پڪو پنهنجو گھرڙو هجي جنهن ۾ سندس گھر ڀاتي سڪون سان ساهه کڻي سگھن پر هو اهو ڪم  به ڪري نه سگھيو هو. سندس سڄي ڄمار جي ڪمائي جهڙوڪر اجائي هئي ۽ هاڻي هو پنهنجي جگر سندس نوجوان پٽ وسند متعلق سوچي رهيو هو. هو سوچڻ لڳو ته ڇا سندس مقدر ۾ به اهي ئي ڏک ڏاکڙا لکيل آهن جيڪي هن کي مليا هيا؟ هڪدم جواب به سندس ذهن تي تري آيو ته نه وسند مولا ڪندو ته سکي زندگي گذاريندو، پڙهي لکي آفيسر ٿيندو، پنهنجو گھر جوڙائيندو ۽ هو هن وانگر غلاميءَ جي زندگي نه گذاريندو. ان ئي وقت سندس نظرون ڪسيءَ جي وهندڙ پاڻيءَ ۾ متواتر جڙندڙ ۽ جڙي وري ڊهندڙ پاڻي جي ڦوٽن تي پهچي پنڊ پهڻ ٿي ويون هيون ۽ سندس دل به پاڻيءَ جي ڦوٽن وانگي ڦسي پيئي هئي ۽ خبر ناهي ته الائي ڪيئن ٿر جي صحرا وانگر خشڪ ٿي ويل سندس اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو ۽ سمورا نظارا ڌنڌلا ڌنڌلا ٿيندا پئي ويا.