اڏر ڪانگ قاصد عجيبن اوتاري، ڪجانءِ پيش پرين سڄي ڳالهه ساري.

سائين ايم رحيم راولاڻي صاحب

اسلام عليڪم و حق موجود

سرڪار اوهان مون فقير تي هڪ اهڙو احسان ڪيو آهي جيڪو وسرڻ جوڳو ناهي.  اهو آهي اوهان جو پنهنجي سهڻي هٿ اکرن سان لکيل خط جيڪو مون گذريل عيد تي وصول ڪيو هيو. ٿورا نه ٿورا مون تي ماروئڙن جا. جيئن اوهان پنهنجي محبت نامي ۾ لکيو آهي ته اوهان مون واري مضمون واري اخبار کي ڪنڊائتو ڪري رکي ڇڏيو هيو ته جيئن وقت ملڻ تي ان جو جواب لکي سگھو،  بلڪل ساڳي نموني جنهن ڏينهن کان اوهان جو خط پهتو آهي ته ان جي هارڊ ڪاپي مون پنهنجي ليپ ٽاپ جي ٿيلهي ۾ جڏهن ته اوهان جي خط جي سافٽ ڪاپي (جيڪا مون پاران ڪمپوزڪئي آهي، جنهن ۾ اوهان جي هٿ اکرن سان ملندڙ جلندڙ فونٽ استعمال ڪيا اٿم) پنهنجي ليپ ٽاپ جي ايڇ ڊرائيو ۾ سانڍي رکيا اٿم. [1] اوهان جو خط مون کي وڏي عيد کان شايد ٻه ڏينهن اڳ مليو هيو . ساڳي عيد تي منهنجين پوٽين سيمان، افشان ۽  مهڪ سادي ڪاغر تي پنهنجي هٿن سان چٽسالي ڪري عيد ڪارڊ  جوڙي عيد واڌايون ڏنيون هيون.  انهن  (اوهان جي خط ۽ ڇوڪرين جي عيد ڪارڊن)  غيررواجي تحفن ملڻ تي مون کي بي انتها خوشي محسوس ٿي هئي ۽ مون کي ماضيءَ وارا اهي ڏينهن ياد اچي ويا هيا جڏهن اهي شيون وڏي معنى رکنديون هيون پر افسوس ته اهي ٻئي روائتون هاڻي پوين پساهن ۾ آهن.

مون اوهان جي خط پڙهڻ سان ئي هڪ مضمون لکڻ جي شروعات ڪئي هئي پر اهو ڪم به اڌورو رهجي ويو هيو. [2]

  اڄ مان جڏهن اوهان جي خط جو جواب پيو لکان ته اڄ حشر  (ڏهين محرم) جو ڏهاڙو آهي. ان ڪري منهنجي هن جواب کي تحفو سمجھڻ بدران تعزيت سان ڀيٽا ڏجو. تعزيت رسول ڪريم صلعم جي جن جي نواسي، مولا علي جي فرزند حضرت حسين جي جنهن کي ڪربلا جي ميدان ۾ ري خطا سندس ڪڙم قبيلي سان ڪوفين ڪٺو  هيو، ۽ ها تعزيت انهن سمورين دلپذير روائتن جي پڻ جيڪي هاڻي نابود ٿي چڪيون آهن يا ٿين پيون. مثال طور خطن لکڻ ۽ جوابن ڏيڻ جي عظيم روايت. خط لکڻ ۽ خط وصول ڪرڻ ڪو جهڙو تهڙو ڪم ته نه هيو پر اهو هڪ سلسلو هوندو هيو. جڏهن ڪنهن پرين پياري ڏي ڪو خط پٽ موڪلبو هيو ته پنهنجي ان خط جي جواب جو جيڪو اوسيئڙو، انتظار هوندو هيو اڄ جي نسل کي ان انتظار ۾ ايندڙ مزي جي ڪهڙي ڄاڻ جنهن مان پاڻ واري ٽهي لطف اندوز ٿيندي هئي. در تي ڪڙکو ٿيو ناهي، ماڻهون ايڏانهن ڊوڙ پاتي ناهي ته ضرور ٽپالي ڪنهن يار دوست جي ڇٺي چپاٽي کڻي آيو هوندو. اهي خط جڏهن پهچندا هيا ته انهن کي چمي اکين تي رکندا هياسين، انهن جي وصوليءَ لاءِ ته دل جو دهڪو هيٺ مٿي هوندو هيو پر انهن کي کولڻ لاءِ هٿ ڏڪندا هيا ۽ بار بار انهن کي اڳيان پويان ڏسڻو پوندو هيو. ائين ڀانئبو هو ڄڻ انهن جي کولڻ سان منجهن جيڪا برڪت آهي اها اڏا مي نه وڃي. خط کولڻ بعد ڪنڊائتو ٿي انهن جو مطالعو ڪبو هيو. يا جي سياري جي مند هوندي هئي ته سوڙ کان منڍي ڪڍي وهاڻي تي مٿو ٽيڪي انهن جو مطالعو جاري رکبو هيو، ۽ پوءِ بار بار انهن خطن کي پڙهندي به دل نه ڊاپندي هئي. انهن خطن جي پڙهڻ بعد انهن جي جواب لکڻ لاءِ باقاعدي وڏو اهتمام ڪيو ويندو هيو. خط جو جواب ڪهڙي پني تي لکجي، پين ڪهڙي استعمال ڪجي، ان ۾ ڪيترا رنگ هجن، پهريون ان جو ڪچو ڊرافٽ ٺهندو هيو پوءِ ان ۾ ضروري واڌارا ۽ سڌارا ڪري ان کي آخري شڪل ڏبي هئي. جنهن خط  جو جواب لکبو هيو ته ان کي سامهون رکي ان جي سٽ سٽ جو جواب ڏنو ويندو هيو.  بعد ۾ اهو خط يا مليل سمورا خط ڪنهن مقدس صحيفي وانگر سانڍي رکيا ويندا هيا. ماضيءَ ۾ اوهان ۽ ڪجھ ٻين مهربان دوستن پاران لکيل محبت ناما مون وٽ آڃا تائين محفوظ سانڍي رکيل آهن. منهنجو هڪ تمام پيارو دوست آهي، جنهن کي اوهان زندگيءَ ۾ ناڪام اديب ۽ ناڪام انسان چئي سگھو ٿا جيڪو هر طرح سان اسان واري سماج ۾ مس فٽ آهي. اهو پنهنجي يونيورسٽي واري دؤر جو تمام وڏو عاشق هوندو هيو. ڏينهڪ هڪ خط ته پنهنجي محبوبا کي ضرور لکندو هيو ۽ انهن جا جواب وصول ڪندو هيو. هن وصول ٿيندڙ خطن جي تمام گھڻي حجم ڪري انهن کي هڪ وڏي ڳوڻ ۾ سانڍي رکيو هيو. هڪ ڏينهن ڇا ٿيو ته سندس خطن کي ڪو هيروئن جو موالي کڻي ويو. کيس پنهنجي ان سرمائي جي ائين چورائجي وڃڻ جو ڏک اڃ سوڌو ستائيندو رهندو آهي. سو سائين مون چيو پئي ته اها روايت ختم پئي ٿيندي وڃي حقيقتون اهي آهن جيڪي اوهان پاڻ پنهنجي خط ۾ بيان ڪري آيا آهيو ته ”موجوده دؤر  ۾ موبائيل ماڻهن کان خط لکڻ ڇڏائي ڇڏيا آهن. اکرن جي اڪير، سٽن جي سڪ ورلي وڃي رهي آهي. هرڪو ڪن تي ننڍڙو اوزار رکي پنهنجو مطلب پورو ڪري ٿو. “ سو سڄڻ سائين[3] ان ڪري مون پنهنجي هن خط کي تعزيت نامي سان ڀيٽ ڏني آهي. 

حقيقت ۾ ڪن ڳالهين تي روئڻ پٽڻ ۽ هاءِ گھوڙا ڪرڻ جي ضرورت به هوندي آهي. اهو انهن  سٺين روايتن جي ختم ٿيڻ/ وڃائجي وڃڻ جي ڏک جو اظهار ته هوندا ئي آهن پر ان کان  وڌي ڪري اهو ماتم انهن جي ياد کي نئين نسل ڏانهن منتقل ڪرڻ جو سبب پڻ بڻجندو آهي.

خطن تي مشمتل ادب جي پنهنجي هڪ وڏي تاريخ آهي. خطن ۾ ماڻهون پنهنجي اصليت کي ظاهر ڪندو آهي ۽ خط پنهنجن پيارن، ياردن دوستن ڏانهن لکبا آهن جن سان تمام ويجھي انسيت هوندي آهي. ان ڪري خاص ڪري خطن ۾ ماڻهن جا نفيس جذبا پوريءَ سچائي سان نظر ايندا آهن. هي هڪ اهڙو موضوع آهي جنهن تي ماڻهون پي ايڇ ڊي جي ٿيسز جيترو مواد گڏ ڪري سگھي ٿو.

سائين مون جڏهن اوهان جو خط پڙهيو هو ته منهنجي اندر ۾ هڪ اڪير/اساٽ طوفان بڻجي اٿي هئي ته مان ان موضوع تي ڪو ڊگھو مضمون لکان. خطن جي اهميت، انهن جي تاريخي افاديت تي پنهنجن خيالن جو ويچار ڪريان ۽ دنيا جو جيڪو عظيم ادب خطن وسيلي پاڻ سڀني تائين پهتل آهي ان جي اپٽار ڪريان. مون کي  هنوقت شيخ اياز جو ڪتاب ”جي ڪاڪ ڪپوريا ڪاپڙي“ پيو ياد اچي جيڪو سندس ڪجھ لکيل خطن تي مشتمل آهي. سيخ اياز هونئن ته سڄو سون آهي پر مون کي سندس اهو ننڍڙو ڪتاب پارس جيان لڳندو آهي. ڇا ته ٻولي آهي، نفيس احساسن کي جنهن ڪمال ڪاريگريءَ سان سنڌ ۽ هند جي هن قويءَ لفظن جو روپ ڏنو آهي، اهو ڪمال آهي. منهنجو خيال آهي ته جيڪڏهن شيخ اياز ڪوبه ٻيو ڪتاب نه لکي ها يا شاعري نه ڪري ها بس اهو هڪ سندس ڪتاب هجي ها تڏهن به کيس عظيم  لکارين ۾ جاءِ ملي وڃي ها. ان کان پوءِ مون فيض احمد فيض جو  پنهنجي وني ڏانهن لکيل خطن تي ٻڌل ڪتاب ”صليبين مري دريچي مين“ پيو ياد اچي. واهه .....شيخ اياز هجي يا فيض احمد فيض سندن اصل سڃاڻپ ته سندن شاعري آهي پر سندن نثر به ڪمال جو آهي. الائي ڇو مون کي شاعرن پاران لکيل نثر مان تازي برسات بعد ڌرتيءَ مان پيدا ٿيندڙ مهڪ جي خوشبوءِ ايندي آهي. فيض جي ان ڪتاب جي هڪ ڳالهه مون کي اڄ به ياد آهي جنهن ۾ هو پنهنجي وني کي چئي ٿو ته ”تنهنجو پيار ڏسي منهنجي دل اڃا وڌيڪ سٺو انسان ٿيڻ جي خواهش ٿي رکي“. ان کان پوءِ نهروءَ پاران پنهنجي عظيم ڌي اندران ڏانهن جيل مان لکيل تربيتي خطن جي ياد ٿي اچي ته ڪيئن نه هڪ پيءُ پنهنجي ڌيءَ جي سکيا جيل مان ويهي ڪئي آهي. ان نموني سائين جي ايم سيد ڏانهن لکيل مختلف دوستن يا سائين جي ايم پاران لکيل دوستن ڏانهن خطن تي ٻڌل ڪتابن جو وڏو ذخيرو سنڌي ادب جي سونهن بڻيل آهن. ”ڏونگر سي ڏورينديون“ سائين جي ايم سيد جي نياڻي ڊاڪٽر درشهوار سيد ۽ سائين جي ايم سيد جي هڪ ٻئي ڏانهن لکيل خطن تي ٻڌل ڪتاب آهي.

واڄٽ ويراڳين جا ـــ هن ڪتاب ۾ سائين جي ايم سيد ۽ محمد امين کوسي جا لکيل خط سهيڙيل آهن. ساهڙ جا سينگار ــ هن ڪتاب ۾ سنڌ جي ماياناز عالم اديب جناب سائين علامه آء آء قاضي صاحب جن جا خط سهيڙيل آهن.   خط ۽ مضمون ـــ هن ڪتاب ۾ سنڌ جي عالم ، اديب، ۽ سياستدان جناب علي محمد راشدي صاحب جن جا خط سهيڙيل آهن. ڪي وسرن نه مور .....نور الدين سرڪي...هندستاني اديبن پاران لکيل خطن تي ٻڌل ڪتاب. [4]

خطن کان سواءِ ڪيئي گيت، غزل، نغما خطن متعلق لکيل آهن. مثال طور هڪ ڪلام جيڪو اسان واري ٽهيءَ ۾ ڏاڍو مشهور هوندو هو ته  ـ’اڏر ڪانگ قاصد عجيبن اوتاري، ڪجانءِ پيش پرين سڄي ڳالهه ساري‘، واسطا اي رب دا جانوي وي ڪبوترا، چٺي ميڏي ڍول نون پهچا وين وي ڪبوترا، . عجب اتفاق اهو ٿيو ته جڏهن پٽيوالو اوهان جو خط کڻي مون کي ڏنو هو ته مون پنهنجي ليپ ٽاپ تي لتا پاران 1982ع ۾ فلم شڪتي لاءِ ڳايل گيت جيڪو سپر اسٽار اميتا بچن ۽ آرٽ فلمن جي راڻي سميتا پاٽيل تي فلمايل آهي پئي ڏٺو؛ هم ني صنم ڪو خط لکا، خط مين لکا، اي دلربا، دل ڪي گلي، شهرِ وفا....هم ني صنم ڪو خط لکا[5]....هونئن جي ڳولها ڪبي ته اهڙا سوين گيت غزل جيڪي خطن متعلق آهن اسان کي ملي ويندا. پنڪڇ اداس پاران ڳايل ”ڇٺي آئي هي ڇٺي آئي هي، بڙي دنو ڪي بعد هم بي وطنون ڪو ياد وطن ڪي مٽي آئي هي“، يا جڳجيت پاران ڳايل هي غزل ڪيڏي معنى ٿو رکي ته ”نه ڇٺي نه ڪوئي سنديس، جاني وه ڪونه سا ديس جهان تم چلي گئي“. يا بارڊر فلم جو ڪلام ڪيڏو نه مشهور ٿيو هيو ”سنديسي آتي هين، همين تڙپاتي هين، ڪه گھر ڪب آئوگي، لکو ڪب آئوگي“. بهرحال خط لکڻ، خطن ۾ خوشبوءِ ڀري موڪلڻ، خط پڙهڻ، سانڍي رکڻ وري وري پڙهڻ، اکين تي رکي چمڻ، اهي سڀ روايتون ختم ٿينديون پيون وڃن. انهن کي ائين بي گورو ڪفن دفن ٿيڻ نه ڏجي ۽ جيئن ته اوهان شروعات ڪئي آهي ۽ ڪجھ دير سان ئي سهي پر مان ان جو جواب ان خيال سان لکان پيو ته ٻيو ڪو اهو عمل ڪري يا نه ڪري پاڻ ان روايت کي زندهه رکي سگھون ٿا. موبائيل تي ڀلي ماڻهون موتيءَ جهڙا خيال به هڪ ٻئي سان ونڊي پر اهي هوا ۾ تحليل ٿي ويندا آهن جڏهن ته خطن ذريعي ونڊيل خيال ڊاڪيومينٽ جي شڪل وٺي زندهه رهندا آهن.

مان وري به اوهان جو ٿورائتو آهيان ۽ اميد ته اهو نيڪ ڪم جيڪو اوهان شروع ڪيو آهي اهو جاري رهڻ گھرجي.

اوهان جو پنهنجو

اميرگل ڪٽوهر

اسسٽنٽ پروفيسر آف ڪامرس

گورنمنٽ اسلاميه آرٽس ۽ ڪامرس ڪاليج سکر.

گھر جو ڏس پتو؛

گھر نمبر 03، گورنمنٽ اسلاميه ڪاليج ڪالوني سکر سنڌ

موبائيل نمبر 1187 712 0333

اي ميل katohar@gmail.com

منهنجو سنڌي بلاگ؛ http://katohargul.blogspot.com/

سلام دعا سڀني گھڻگھرن کي.

Date:Friday 15/11/13

10^th Muhram-ul-Haram

---

[1])http://katohargul.blogspot.com/2013/11/blog-post_14.html( اوهان جو خط هاڻي منهنجي سنڌي بلاگ تي پڻ موجود آهي..

                                                                                     [2] عيد جون خوشيون

مون کي هن سال 2013ع واري عيدالاضحى تي چار عدد خوشيون نصيب ٿيون آهن. حالانڪه انهن مان صرف هڪ ڳالهه جو تعلق  سڌي نموني عيد سان آهي.

ان کان اڳ جو مان انهن ڳالهين کي اوهان سان ونڊيا  تمهيد طور ڪجھ اهڙا ويچار لکڻ جي ڪوشش ٿو ڪريان جن کي سمجھي اوهان منهنجي انهن ڳالهين کي ان پس منظر ۾ ڏسي ۽ پرکي سگھندا. جيئن هر انسان جي شڪل ۽ صورت سان گڏ سوچڻ جو انداز منفرد هوندو آهي بلڪل ساڳي نموني هر ماڻهونءَ جي خوش ٿيڻ، مختلف شين مان حظ حاصل ڪرڻ جو انداز پڻ نرالو هوندو آهي. جن ڳالهين تي مون کي بي انتها خوشي ٿيندي آهي، ٿي سگھي ٿو ته ساڳيون ڳالهيون ٻين لاءِ انتهائي بوريت جو سبب هجن.  ڪي ماڻهون عيد جو سڄو ڏينهن يارن دوستن سان تاش راند کيڏي، هڪ ٻئي سان ٽهڪن جي مٽا سٽا ڪري آنند ماڻيندا هجن ته ڪي ملازم وري عيد جي ڏينهن تي موڪل هئڻ ڪري هفتن يا مهينن جي ننڊ جي ڪسر پوري ڪرڻ لاءَ پنهنجو پاڻ کي بسترن حوالي ڪندا آهن. ننڍي هوندي عيد واري ڏهاڙي اسان دوست جيستائين سئنيما تي ڪا فلم نه ڏسندا هياسين ته جهڙوڪر اسان جي عيد ئي مڪمل نه هوندي هئي. مان عيد جو بي چيني سان انتظار ان ڪري به ڪندو هوس ته ان ڏينهن تي فلم ڏسڻ لاءِ بابا پاران پئسن سان گڏ اجازت به ملندي هئي. عمر وڌڻ، مختلف تجربن مان گذرڻ، مخصوص ماحول اندر رهڻ، مطالعي ۽ مشاهدي جي ڪري مون اندر (هر ماڻهون وانگر) پسند ۽ ناپسند جا معيار تبديل ٿيندا رهيا آهن. ستر جي ڏهاڪي جي آخري سالن کان وٺي نوي جي ڏهاڪي تائين مان انتها درجي جو سوشل هوندو هوس. رات ڏينهن يارن دوستن سان گڏ نون ماڻهن سان ملڻ ساڻن ڪچهريون ڪرڻ ئي منهنجو محبوب مشغلو هوندو هيو. جيئن ته ان زماني ۾ ترقي پسند سياست جو جيڪو رومانس هوندو هيو، مان به ان ۾ انتها درجي تائين شامل ڪار هيس. پر بعد ۾ جڏهن سياسي طور تي دليون ٽٽي ٽڪڙا ٽڪڙا ٿي ويون ۽ اهي جن کي پنهنجو سياسي ديوتا سمجهندا هياسين انهن پاران ڪفر جون فتوائون لڳائي سر عام سنگسار ڪرڻ جا پروانا جاري ٿيا ته وائڙا ٿي ويا سين. بقول سائين شاهنواز راڄپر جي”سن 1988ع کان پوءِ...اسين سڀ دوست انڌي ڪاڻي اٺ کان به سستي اگھ ۾ وڪامجي وياسين،  ان کان پوءِ وارو دؤر ڏاڍو ڏکيو هو جو سڀ ڪنهن کي پنهنجا موڙا پنهنجي سر تي هيا ۽ هر ڪنهن کي پنهنجي سر جي هئي. عوامي سياست ۾ جنهن رفتار سان اڳتي وڌي رهيا هئاسين ته...ڪنهن به پٺ ورائي ڪونه ڏٺو هو ته ته پويان به ڪا شيءِ بچيل آهي يانه؟ اسان جي ليڊرن جي وڪامجڻ کان پوءِ واري صورتحال ۾ ٻه رستا هيا هڪ ته خودڪشي ڪري پنهنجي جان آجي ڪرائي وڃجي ۽ ٻيو ته اهڙين ڏکين حالتن ۾ پنهنجي پاڻ کي سنڀالي وري نئين سر شروعات ڪجي“ (ڏسو کجيءَ جو فصل ۽ عالمي مارڪيٽ [ليڪک فيض علي ڪٽوهر]جو مهاڳ صفح نمبر09) . اهو ساڳيو وقت هيو ته مون کي ماستري (ليڪچررشپ) پڻ ملي چڪي هئي. هاڻي مان پڙهڻ، پڙهائڻ ۽ لکڻ واري پاسي ڏانهن رخ ڪري  پنهنجو پاڻ کي بچايم. سچ پڇو ته مطالعي جي شوق ۽ جهڙو تهڙو لکڻ (رنڍا روڙڻ) واري عمل مون کي ان ماڻهون مار ماحول کان ٻاهر ڪڍيو.  انهن ڏينهن کان وٺي اڄ ڏينهن تائين مان ساڳي ماحول ۾ رهان پيو پنهنجي طبيعت جي ان نئين جڙيل لاڙي  (پڙهڻ ۽ لکڻ)  مان تمام گھڻو حض حاصل ڪندو آهيان. اهڙين نين سرگرمين ڪري گھڻو تڻو تنهائي واري ماحول ۾ رهڻو پوندو آهي. ان ڪري اڳ جيڪو مان انتها درجي جو سوشل هوندو هوس هاڻي نه رهيو آهيان. پر ان جي معنى اها هرگز نه وٺڻ گھرجي ته مان مردم بيزار ٿي پيو آهيان. نون توڙي پراڻن يارن، دوستن، ڪامريڊن سان ملڻ جا موقعا ڳولهيندو رهندو آهيان ۽ انهن سان ملي ڪري به تمام گھڻو آسيس ملندو آهي. وقت جي وهڪري سان گڏ  محض ماڻهونءَ جي طبيعت ۾ ڦيرا گھيرا  ناهن آيا پر ٽيهه سال اڳ جيڪا دنيا هئي، جيڪو ماحول هيو، جنهن قسم جا رشتا ناتا هيا ۽ جنهن نموني ماڻهون هڪ ٻئي سان خوشيون ورهائيندا هيا اهو به بنهه تبديل ٿي چڪو آهي. اڳي يار دوست هڪ ٻئي سان رابطي رکڻ لاءِ خط وڪتابت جو سهارو وٺندا هيا ۽ هاڻي موبائيل،  انٽرنيٽ انقلاب آڻي ڇڏيو آهي. نئين نسل کي ته اها خبر به ورلي هوندي ته ڪي پوسٽ آفيسون به هونديون آهن جيڪي اسان جا خط پنهنجي منزل تي پهچائڻ وارو ڪم سرانجام ڏينديون آهن. اڳ انهن پوسٽ آفيسن تي عيد ڪارڊ موڪلڻ جي جيڪا رش لڳندي هئي اڄوڪو نسل ته ان جو ڪاٿو به لڳائي نه ٿو سگھي. پوسٽ آفيسون عيد کان ٻه ٽي ڏينهن عيد ڪارڊ موڪلڻ لاءِ بوڪنگ بند ڪري ڇڏينديون هيون.

سو مون لاءِ هن عيد جون خوشيون ان ڪري به تمام گھڻيون وڌي ويون ڇوته مون کي پنهنجي هڪ تمام آڳاٽي ڪليگ، دوست، محسن، استاد ۽ انمول انسان،  پرين پياري سائين پروفيسر محمد رحيم راولاڻي پاران وڏي اڪير، پيار ۽ سڪ منجھاران لکيل خط مليو آهي.   

هن عيد تي مون کي منهنجين پوٽين سيما، افشان، پره ۽ مهڪ پنهنجن هٿن سان عيد ڪارڊ ڊرائنگ ڪري عيد واڌايون ڏنيون آهن. 

منهنجي پڦاٽ مسٽر فيض علي ڪٽوهر جو تحقيقي ڪتاب ”کجيءَ جي تاريخ ۽ عالمي مارڪيٽ“ ڇپجي منهنجي هٿن تائين پهتو آهي. ياد رهي ته اسان جي ڳوٺ پنواڙي مان سنڌي ادب جي آبياري لاءِ هي ٻيو ڪتاب آهي. ان کان اڳ مسٽر انور پرديسي (داد محمد ڪٽوهر) جي شاعريءَ جو ڳٽڪو ”دل جي آڳر تي“ اڳ ئي مارڪيٽ جي زينت بڻجي چڪو آهي.

منهنجي تمام پياري پوٽي مسٽر حسنين مجيب جي طهر جو پروگرام رکيل آهي.

مان هتي پوئين ٻنهي واقعن کي ڇڏي پهرين سڻايل خوشيءَ جي خبرن تي تبصرو ڪرڻ ٿو چاهيان. ان جا ڪيئي سبب آهن. هاڻي عيد ڪارڊ موڪلڻ ۽ وصول ڪرڻ جو جهڙوڪر رواج ئي ختم ٿي چڪو آهي. ڪنهن زماني ۾ يارن دوستن، مٽن مائٽن وٽان اڪيچار خوبصورت عيد ڪارڊ موصول ٿيندا هيا ۽ پڻ موڪلبا هيا. پر هاڻي پاڻ سڀ ايس ايم ايس، فيس بوڪ، ٽيوٽر تي ساڳيون ڳالهيون شيعر ڪري ٿا ڇڏيون. ائين ڪرڻ سان هڪ ته پئسو تمام گھٽ ٿو خرچ اچي، پيغام جلدي اڳلي وٽ پهچيو وڃي، وقت جي بچت به ٿئي ٿي. پر جيڪي احساس عيد ڪارڊ وصول ڪندي پيدا ٿيندا هيا اهي ڪونه ٿا اڀرن. هر شيءِ جهڙوڪر مشيني ۽ فارملٽي ٿي محسوس ٿئي. اوهان مان هر ڪنهن محسوس ڪيو هوندو ته اسان جيڪي عيد واڌايون وصول ڪندا آهيون ته اهي اسان جي پرين پيارن پاران وقت ڪڍي لکيل، ڪمپوز ٿيل تمام گھٽ هونديون  آهن. اسان جيڪي سوين عيد واڌايون ٻين دوستن وٽان موصول ڪندا آهيون ته بمع پروف جي چڪن سان اهي اڳتي دوستن ڏانهن فارورڊ ڪري ميار لاهي بادا بي ميار ٿي ويهي رهندا آهيون.

ٻين جي خبر ته انهن کي هوندي پر مون کي عيد ڪارڊ وصول ڪندي ايڏي ته خوشي ٿيندي هئي جنهن جو ڪو ڪاٿو ئي لڳائي ڪونه ٿو سگھجي. مون وٽ برادرم شاهنواز راڄپر جا موڪليل جهازي سائيز وارا عيد ڪارڊ اڄ به موجود آهن ۽ منهنجون نظرون جڏهن به انهن کي ڏسنديون آهن ته هٿن جون آڱريون خودڪار نموني انهن کي ائين ڇهنديون آهن جهڙوڪر اهي مقدس صحيفا هجن. انهن عيد ڪارڊن تي ڳالهيون پرنٽ به ٿيل هونديون هيون پر پرين پيارا پنهنجي پاڪ هٿن سان انهن تي اوهان لاءِ ڪي ٻه چار اکر وڏي عزت ۽ احترام سان لکندا هيا. انهن لکيل اکرن مان اڻ مئي خوشبوءِ پئي مهڪندي هئي.

[3] پروفيسرسائين لعل محمد سولنگي صاحب جو تڪيه ڪلام

[4] سرڪي صاحب جي سهيڙيل ڪتاب ”ڪي وسرن نه مور“ تي تبصرو ڪندي خطن جي اهميت ۽ افاديت تي ستار لکي ٿو ته؛

”عام چوڻي آهي ته خط اڌ ملاقات هوندي آهي، جيتوڻيڪ خط لکڻ ايترو ته خانگي معاملو هوندو آهي جوان لاءِ چيو ويندو آهي ته اوهاڻ ٻئي جو لکيل خط، پوءِ ڀل اهو اوهان جي ڀاءُ ڏانهن ڇو نه هجي، ۽ کڻي اهو لکيل به هجي پر پڙهڻ نه گهرجي، ڇاڪاڻ ته لکڻ واري جا، جنهن ڏانهن خط لکيو ويو آهي، ان سان الاجي ڪهڙا تعلقات هجن. ممڪن آهي ته ان ۾ اوهان جي تعريف ڪيل هجي يا ممڪن آهي اوهان جي خلاف هجي، ان جواهو مقصد ٿيو ته خط اهڙي امانت آهي، جنهن کي جيترو ٿي سگهي باسلامت پهچائجي پر ڪي خط اهڙا به ٿيندا آهن، جن ۾ ملڪ، قوم، ٻولي، ادب، جذبات،اقرار، اعلان، اجتماعي خوشي يا اجتماعي دک درد سلبا آهن يا انهن جي باري ۾ عام کي ٻڌائڻو هوندو آهي، اهڙا خط عام طور تي ڄڻ قوم جي امانت ٿي ويندا آهن، انهيءَ ڪري انهن جو ڇپجڻ انتهائي ضروري ٿي پوندو آهي.

”خطن جو ساونحي مطالعو“ ڪندي، اسان جو جاکوڙي دوست ڪليم لاشاري لکي ٿو ته: ”خطن رستي ماڻهو دلي ڪيفيتون، شخصي تعلق، زندگيءَ جا راز ڳجهه ڳوهه، ڪاوڙ، محبت، بيچيني، سڪ،۽ سور........ مطلب ته هر جذبي جو اظهار ڪري ٿي سگهيو. ائين خط دلي تعلق قائم رکڻ جو هڪ وڏو ذريعو بڻجي ٿو.“مٿي ڏنل مثال مان ظاهر آهي ته خط بنهه ذاتي ڳالهين جو اظهار ڪرڻ لاءِ لکيو يا موڪليو ويندو آهي، پر ائين ناهي. ادب ۾ اديب هڪٻئي جي ادب پارن تي پنهنجي راءِ جو اظهار ٻن طريقن سان لکت ۾ ڪري سگهندا آهن. هڪڙو اظهار جو طريقو ان ادب پاري تي تنقيدي ڇنڊ ڇاڻ يا تبصرو ڪرڻ يا وري خط رستي ان ادب پاري بابت پنهنجي راءِ جو اظهار ڪرڻ آهي.

ان حوالي سان خطن جا ڪيترائي قسم ٿي وڃن ٿا ۽ ادب جي دنيا ۾ ڪيترن ئي وڏن وڏن اديبن، مفڪرن،دانشورن، شاعرن ۽ سياسي دانائن جا خط مشهوري ماڻي چڪا آهن. مٿي ذڪر ڪيل ڪتاب ۾ ئي 20 کن شخصيتن جا خط ڇپيل آهن. جڏهن ته ان جو به اعتراف ڪيو ويو آهي ته ڪيترائي خط هن ڪتاب ۾ اچڻ کان رهجي ويا آهن. خطن ۾ هر قسم جا مسئلا طئه به ڪياويندا آهن، ڳوڙهن ۽ ڳنڀير مسئلن تي اپٽار پڻ ڪئي ويندي آهي. اهڙن خطن جي ادب ۾ پڻ جوڳي جاءِ آهي.

سنڌي ٻوليءَ جي ادب ۾ به ڪيترائي خط ڇپجي مقبوليت ماڻي چڪا آهن. جن ۾ سڀ ڪان وڌيڪ مشهور خط شيخ اياز جا لکيل محمد ابراهيم جويو ڏانهن آهن جيڪي ”جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي“ جي نالي سان ڇپيا هئا ۽ پنهنجي ڇپائيءَ جي وقت کان اڄ ڏينهن تائين مشهور آهن ۽ پڙهي پسند ڪيا وڃن ٿا. انهن کان سواءِ هڪ ڪتاب سائين جي- ايم- سيد پاران لکيل خط سندس ڌيءَ ڊاڪٽر درشهوار سيد ڏانهن، ٻن اديبن جا خط، عبدالقادر جوڻيجو ۽ محمد ابراهيم جويو جا هڪٻئي ڏانهن لکيل خط پڻ 1999 ۾ ڇپيا آهن. انهن کانسواءِ ڪجهه ٻين ٻولين مان ترجمو ٿيل خط به ڇپجي مقبوليت ماڻي چڪا آهن. تاجل بيوس ڏانهن به آيل مختلف اديبن، ادب دوستن ۽ پڙهندڙن جا خط، ڪتابي صورت حاصل ڪري چڪا آهن“.

(http://www.sindhikitab.net/books-online/literary_letters/ke-wisiran_na_moor/data/adh-mulaqat.htm)

[5] http://www.youtube.com/watch?v=Vgf1YdW2tY0

سڪ ڀريو سنيهو

ايم رح يم روالاڻي

بچل وليج مليرکوکراپار

2113_9_ٰ28

جڏهانڪر ٿيام، ساڃاه سپرين جي

تڏهانڪر تر جيترو، ويل نه وسريام،

                اندر روح رهيام، سڄڻ اوطاقون ڪري.    (شاه)

                                                                

                                         پيارا پروفيسر   امير گل........شال گل جي سُرهاڻ سان سرها رهو.

اسلام عليڪم، سڪ واري سلام پڄاڻا، گهڻي مدت کان پوءِ، توهان جي تصوير کي تصور ۾ آڻيندي، قلم وسيلي قرب ڪجي ٿو. مالڪ مهربان جي ڪرم نوازي لاهي ڪاليج جي نوڪري کان واندا ٿي، وڏي ولر کان وڇڙي، هاڻي فقط پنهنجي ننڍڙي لئبرري جي ڪتابن سان ڪچهري ٿيندي آهي.

            ڪراچي شهر جي قهر آلود آبهوا، منجھيل ماحول ۾ ڪير به ڪنهنجو نه رهيو آهي. هر ڪو پنهنجي پاڇي کان پيو ڊڄي. محبتون موڪلائي ويون آهن، جنهن ڪاليج ۾ زندگيءَ جا ٽيويهه (23) سال گذاريم، سالن پڄاڻا ڪجھ گھڙين  لاءِ ڪاليج وڃڻ ٿيو پر ڇا ٻڌايان ڪوبه پيار مان ڀاڪر پائڻ وارو نه مليو.  حسرت مان وڻن جي لڏندڙ لامن کي ڏسندو، عمارت جي خاموش ديوارن کي تڪيندو، پراڻين راهن تان واپس ٿيس.

            سنڌي اخبارن مان ”ڪاوش“ خريد ڪندو آهيان، پر هڪ ڏينهن کوکراپار ڪالوني جي اخبارن جي اسٽال تان ”عبرت“ اخبار وٺڻ جي خيال سان 22 اگسٽ 2013ع واري اخبار خريد ڪيم.   (http://www.dailyibrat.com/beta/index.php?p=article&id=3213)  گھر اچي خبرن جون سرخيون ڏسندي، وچ واري صفحي تي توهانجو لکيل مضمون ”سماج جي بهتريءَ جي واٽ“_ ”پروفيسر اميرگل ڪٽوهر“ پڙهي ماضيءَ جي ياد تازي ٿي ويئي. پوءِ ته سڄي مضمون کي چڱيءَ طرح پڙهيم. توهان ٻارن ۽ استادن جي تعليمي اوسر تي تمام وڻندڙ خيال پيش ڪيا آهن. تمام ڀرپور نموني سان توهان ماضي ۽ حال جو تجزيو ڪيو آهي. ٻارن، استاد، والدين، تعليمي آفيسرن ۽ ٻاهرين وايو منڊل بابت پنهنجا قيمتي ويچار ورجايا آهن.

            اهڙي طرح هميشه لکندا رهو. اهو به هڪ قلمي جهاد آهي. شال اسان جي پڙهيل طبقي ۾ ڪا سجاڳي اچي، باقي اسانجي سنڌي قوم ۽ سنڌي ٻوليءَ جو مستقبل اونداهو نظر اچي رهيو آهي، ڇوته انگريزي ميڊيم جي هوس ۽ حرس اسان کان پنهنجي ٻولي کسي ورتي آهي.

            گھڻن ڏينهن کان پوءِ اخبارن کي هڪ طرف رکي، خط لکڻ جو ارادو ڪيو هئم،  پر ڪجھ طبيعت جي ناسازي ڪري ڪجھ ڏينهن گذري ويا توهان سان قلمي ڪچهري ڪري نه سگھيس. اڄ ڪتابن ڏي نظر ڪيم ته اها جدا رکيل عبرت اخبار ميار ڏيئي رهي هئي ته ڇو ٻين اخبارن کان پري رکي فقط ڏسي رهيا آهيو. بهرحال  پنهنجا ويچار خط جي صورت ۾ توهان ڏانهن  روانا ڪجن ٿا.

            موجوده دؤر  ۾ موبائيل ماڻهن کان خط لکڻ ڇڏائي ڇڏيا آهن. اکرن جي اڪير، سٽن جي سڪ ورلي وڃي رهي آهي. هرڪو ڪن تي ننڍڙو اوزار رکي پنهنجو مطلب پورو ڪري ٿو.

            مان به اڄ ڪالهه صفا اڪيلو ، دوستن ڏانهن خط لکيم پر ڪنهن به جواب نه ڏنو. زندگيءَ جا ڏينهن مختلف ڪتابن جي مطالعي ۾ گذرن ٿا. هي ٽڙيل پکڙيل اکر توهان جي يادگيريءَ ۾ روانا ڪجن ٿا. زندگيءَ جي ڪنهن موڙ تي ملنداسين.

            سڀني دوستن کي سلام.

                         2514797_0343                             فقط توهانجو پنهنجو

                                                                                    ايم رح يم راولاڻي

                                                                                    ملير ڪراچي

            خط لاءِ ڏس؛                         محمد رحيم راولاڻي

                                                            سنڌ ميڊيڪل اسٽور_ بچل ڳوٺ

                                                            چمن ڪالوني ملير کوکرا پار ڪراچي

             سڀني دوستن ۽ ساٿين کي سڪ مان سوين سلام ۽ دعائون

هيان جي نه چِتان، الله اُن مَ وِسران،

            مڙهيو منجھاران، جيءُ منهنجو جن سين. 

ڪراچي سنڌ آهي

     

  ڪراچي سنڌ جي دل ۽ راڄڌاني آهي،  ڪراچي سنڌ ۽ سنڌ ڪراچي آهي، ان ڪري ان شهر تي هڪ سئو فيصد نه پر هزار فيصد حق اسان جو آهي. اتي رهڻ، اتي پڙهڻ، روزگار جي سلسلي ۾ نوڪري يا ڪاروبار ڪرڻ جو به اهڙوئي حق اسان کي حاصل آهي. ان سلسلي ۾ ڪنهن نام نهاد سياسي پارٽي يا سياسي پارٽين جي نالي  مافيائون هلائيندڙ ڪنهن ٽولي جي اجازت جي ڪا ضرورت ناهي.

جيئن ته اسان جي وڏيرڪي ڪلاس جي اقتداري هوس، خود غرضي ۽ خود مطلبي، جيري ڪارڻ ٻڪري ڪهڻ واري روايت، خسيس وقتي مفادن ڪارڻ تاريخي حقن تان هٿ کڻڻ واري مڪروه ۽ ٻوهي واري سياست به انهن مافيائن کي هٿي ڏني آهي. هونئن اسان جا سياست ڪندڙ  سنڌي وڏيرا سنڌي عوام مٿان ته ڳالهه ڳالهه تي ڏاڪا ٻڌي چڙهي ويندا آهن پر سندن سموري غيرت، انا، وقار، عزت اهڙن مافيائن سامهون دڦ ٿي اڏري ويندي آهي. اڄوڪي سائبر ايج واري دؤر ۾ اهڙو خسيس پڻو به بس سنڌي وڏيرڪي ڪلاس ۾ اتم درجا موجود آهي، نه ته نواب اڪبر خان بگٽي به ته پنهنجي قبيلي جو سردار هيو پر جنهن عظمت، وقار ۽ شان سان هن موت کي ڳلي لڳايو ته ان تي محض سندس ايندڙ ست پيڙهيون ئي نه پر پوري بلوچستان جي عوام سان گڏ ملڪ ۽ دنيا جا سمورا حق پرست ماڻهون پڻ سندس عظمت جا گيت ڳائيندا رهندا. ان سلسلي ۾ پٺاڻن جو خان به گھٽ ناهي، جڏهن به قومي مفادن جي ڳالهه ٿيندي آهي ته سرخپوش اڳواڻ جي پٽ ولي خان جي پارٽيءَ کان وٺي مذهبي ۽ قبائلي سردارن جي ساڳي ٻولي ٿي ويندي آهي.  پر افسوس ته اسان جي هن ڪلاس ۾ اهڙو رتي برابر به احساس نه آهي، ان ڪري اسان کي سنڌي وڏيرڪي ڪلاس تي اصل به ڀاڙڻو ناهي، اسان کي پنهنجا گس پاڻ ڳولهي هٿ ڪرڻا آهن. هت سوال ٿو پيدا ٿئي ته واقعي ڪي اهڙا گس، واٽون ۽ راهون به آهن جنهن تي هلي ڪو عام سنڌي به اهڙو وقتائتو، قومي مفادن کي فائدي وارو ڪم سر انجام ڏيئي سگھي ٿو؟

منهنجي نظرن ۾ ان جو هي آسان حل آهي ته اسان وڌ کان وڌ ڪراچيءَ ۾ اچي روزگار حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون، اتي دڪان کوليون، ڪاروبار ڪريون، نوڪري حاصل ڪريون، وسنديون آباد ڪريون، وڌ کان وڌ سنڌي اسڪول کوليون، ڪراچيءَ ۾ نه رڳو ووٽ داخل ڪرايون پر اتي جو ڊوميسائيل ٺهرائي ڪراچي يونيورسٽيءَ سميت اتي ٻين سمورن معياري تعليمي ادارن مان پنهنجن ٻارن جي تعليم جي حصول کي ممڪن بڻايون. ڳوٺاڻي وهنوارن، مامرن، ڪاروبارن، ملڪيتن،نوڪرين ۽ ٻين سببن ڪري اهو اسان سڀني لاءِ ته ممڪن نه آهي، پر پوءِ به ڪوشش ڪري هر گھر مان گھٽ ۾ گهٽ هڪ يا ٻن ڀاتين کي اتي ضرور ورسائڻ گھرجي. جي اسان سنڌي هر گھر مان محض هڪ ماڻهون کي ئي اتي ورسائڻ ۾ ڪامياب ٿي وياسين ته ان عمل سان اتي اسان جي آبادي ڪروڙ کان به وڌي ويندي ۽ پوءِ ڪنهن به دهشت گرد، قبضي خور داداگير کي اهڙا جملا چوڻ جي جرئت به نه ٿيندي.

ڪراچي هر لحاظ کان هڪ جديد شهر آهي. وڏا وڏا شاپنگ مال، وڏيون تفريح گاهون، وڏيون رهائشي ڪالونيون،  جديد سهولتن سان آراسته معياري تعليم آڇيندڙ  تعليمي ادارا اتي ئي موجود آهن. نوڪريءَ يا روزگار جي سلسلي ۾ ته هي پاڪستان جو سڀ کان وڏو شهر آهي، جت سڀ کان وڌيڪ ملٽي نيشنل، نيشنل، انٽرنيشنل ادارا آهن، جناح ٽرمينل پاڪستان جو سڀ کان وڏو هوائي اڏو آهي، اسٽيل مل پاڪستان جي سڀ کان وڏي مل آهي، قاسم پورٽ پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو بندرگاهه آهي، سوين ميلن تي پکڙيل خوبصورت سامونڊي ڪنارو آهي، ۽ ان کان سواءِ ٻيون هزارين سهولتون ميسر آهن. ان ڪري اوهان مان ڪوبه جيڪڏهن پڪو ارادو ڪري اتي پهچندو ته ڪراچي ان کي هرگز مايوس نه ڪندي، ۽ اهو هڪ ڏينهن پنهنجي منزل ضرور ماڻيندو. هت هڪ ڳالهه وڌيڪ به ٻڌائيندو هلان ته جي قانون جي ڪنهن حد تائين ڪجهه عملداري آهي ته اها به ڪراچيءَ ۾ ئي آهي ڇو ته هت سڀ کان وڌيڪ پڙهيل لکيل ماڻهون رهن ٿا جن کي آئين ۽ قانون ۾ مليل حقن جي پروڙ آهي.  هت ڊاڪٽرن، انجنيئرن، وڪيلن، پروفيسرن، استادن، ڪمپيوٽر جي ماهرن،  مسترين، ڊرائيورن، مڪينڪن ۽ ٻين هنرن جي ماهر ۽ ڄاڻون ماڻهن جي تمام گھڻي گھرج رهندي آهي، ۽ کين سندن مهارتن ڪري ان نموني عزت به پلئه پوندي آهي ته هڪ ته اهي بيروزگار نه رهندا آهن ۽ ٻيو ته کين هت باقي سنڌ کان وڌيڪ اجورو ملندو آهي.

               

هن وقت ڪراچي سنڌي اخبارن جي حوالي سان به مرڪز آهي ۽ ٿورو گھڻو پڙهيل لکيل نوجوان جنهن جو لاڙو پرنٽ ميڊيا جي صحافت سان هجي ته کيس ڪنهن نه ڪنهن سنڌي اخبار ۾ ڪانه ڪا نوڪري ملي ئي ويندي آهي. اڳتي جي ترقيءَ جو دارو مدار سندس محنت، ارادي ۽ اداري ۽ پنهنجي پيشي سان لاڳاپي ۽ ان سان ڳنڍيل مهارتن جي سکيا تي ٻڌل آهي. گذريل صدي جي آخري ڏهاڪي ۾ منهنجي پوسٽنگ جڏهن ڪراچيءَ ۾ هئي ته محترم اعجاز مهر ان وقت روزانه ” جاڳو “ اخبار جو ڪراچيءَ لاءِ اسٽاف رپوٽر هيو، پوءِ سندس محنتن رنگ لاتو ۽ هينئر هو بين الاقوامي سطح جو صحافي ڄاتو ۽ سڃاتو وڃي ٿو. اخباري دنيا کان علاوه سنڌي اليڪٽرانڪ ميڊيا به وڏي جوش ۽ ولولي سان ميدان ۾ لٿل آهي، انهن کي به هنرمند ۽ آرٽسٽڪ مائينڊ رکندڙ ماڻهن جي ڳولها آهي، جي ڪو جديد مووي ڪئمرا کي هلائڻ جو ماهر آهي، يا وٽس اداڪاريءَ جا جوهر آهن يا اوهان مان ڪو ڊراما لکڻ جو ماهر آهي، يا ڪمپيوٽر جي هارڊويئر يا سافٽ ويئر تي مهارت حاصل آهي  ته  سنڌي اليڪٽرانڪ ميڊيا  کان سواءِ اردوءَ اليڪٽرانڪ ميڊيا جا در به اوهان تي کلندي دير نه ڪندا، هونئن سنڌي جي چوڻيءَ مطابق ته وڌ کان وڌ پير پٽ نه ڏيندو زال ته نه کسيندو، سو هر جاءِ ۽ هر جڳهه تي جتي چڱائيءَ جو ذري برابر به امڪان موجود هجي ا تي وڃي ڀاڳ آزمائڻ ۾ ڪو حرج به ته نه آهي.

ڪراچيءَ جي هنج ڏاڍي وسيع ۽ سندس دل ڏاڍي نفيس آهي. پاڪستان جي سڀني شهرن کان وڌيڪ پڙهيل لکيل ماڻهون ته اوهان کي هت ئي ملندا، پر هيءُ شهر محض پڙهلين کي پنهنجي جيءَ ۾ جايون نه ٿو ڏئي، هت هزارين حجم ۽ درزي آهن، لکين ڊرائيور ۽ ڪلينر آهن، هر بنگلي ۽ هر پلازه لاءِ چوڪيدار به آهن ۽ ان کان علاوه لکين اهڙا اڻ پڙهيل ملي ويندا جيڪي ڪو هنر سکي ٺٺ واري زندگي گذاري رهيا آهن، ان ڪري اڻ پڙهيل هئڻ به ڪا رڪاوٽ ناهي. جي ڪو اڻ پڙهيل آهي ۽ کيس ڊرائيونگ اچي ٿي يا هو کاڌي پيتي پچائڻ ۾ ڀڙ آهي ته کيس ڪراچيءَ ۾ روزگار ملڻ جا ڏيڍ سؤ فيصد موقعا موجود آهن، ان سلسلي ۾ مان ضمانت کڻڻ لاءِ به تيار آهيان.

ان ڪري مٿين سنڌ ۾ جيڪي به پڙهيل لکيل، اڌ گھاٻرو پڙهيل، هنر مند ۽ غير هنرمند بيروزگار آهن ته انهن کي گھرجي ته قسمت جي ديويءَ جي مهربان ٿيڻ جي انتظار  ڪرڻ ۽ بي روزگاريءَ جو ماتم ڪرڻ بجاءِ پنهنجي قسمت پاڻ سنوارڻ ۽ صدين کان وڏڙن جي ڇڏيل ورثي کي ورسائڻ لاءِ کين ضرور بل ضرور ڪراچيءَ ڏانهن سفر ڪرڻ گھرجي.  اتي اڳ ئي خيمان کوڙي ويٺل سنڌي مهندارن ۽ مهانڊن کي به گھرجي ته روزگار، تعليم، ڪاروبار يا ٻي ڪنهن سبب جي اندرئين سنڌ کان آيل جوانن، پڪن، پوڙهن، نياڻين سياڻين جي  دل ۽ جان سان مدد ڪن ۽ کين نه رڳو گائيڊ ڪن پر کين وس آهر ورسائڻ ۾ سندن ڀرپور مدد پڻ ڪن.

ڪراچي اول ۽ آخر اسان جي آهي، ان ڪري ان جي مالڪي به اسان کي ئي ڪرڻي پوندي، ۽ اهو ان نموني ئي ممڪن آهي ته اسان اتي وڌ کان وڌ آباد ٿيون، ڪالونيون ٺاهيون، ووٽ اتي داخل ڪريون، اتان جو ئي شناختي ڪارڊ ٺهرايون ۽ پڻ ڊوميسائيل به ڪراچيءَ جو وٺون.           

katohar@gmail.com

 گل ڪٽو

ڪراچي سنڌ آهي

    

  ڪراچي سنڌ جي دل ۽ راڄڌاني آهي،  ڪراچي سنڌ ۽ سنڌ ڪراچي آهي، ان ڪري ان شهر تي هڪ سئو فيصد نه پر هزار فيصد حق اسان جو آهي. اتي رهڻ، اتي پڙهڻ، روزگار جي سلسلي ۾ نوڪري يا ڪاروبار ڪرڻ جو به اهڙوئي حق اسان کي حاصل آهي. ان سلسلي ۾ ڪنهن نام نهاد سياسي پارٽي يا سياسي پارٽين جي نالي  مافيائون هلائيندڙ ڪنهن ٽولي جي اجازت جي ڪا ضرورت ناهي.

جيئن ته اسان جي وڏيرڪي ڪلاس جي اقتداري هوس، خود غرضي ۽ خود مطلبي، جيري ڪارڻ ٻڪري ڪهڻ واري روايت، خسيس وقتي مفادن ڪارڻ تاريخي حقن تان هٿ کڻڻ واري مڪروه ۽ ٻوهي واري سياست به انهن مافيائن کي هٿي ڏني آهي. هونئن اسان جا سياست ڪندڙ  سنڌي وڏيرا سنڌي عوام مٿان ته ڳالهه ڳالهه تي ڏاڪا ٻڌي چڙهي ويندا آهن پر سندن سموري غيرت، انا، وقار، عزت اهڙن مافيائن سامهون دڦ ٿي اڏري ويندي آهي. اڄوڪي سائبر ايج واري دؤر ۾ اهڙو خسيس پڻو به بس سنڌي وڏيرڪي ڪلاس ۾ اتم درجا موجود آهي، نه ته نواب اڪبر خان بگٽي به ته پنهنجي قبيلي جو سردار هيو پر جنهن عظمت، وقار ۽ شان سان هن موت کي ڳلي لڳايو ته ان تي محض سندس ايندڙ ست پيڙهيون ئي نه پر پوري بلوچستان جي عوام سان گڏ ملڪ ۽ دنيا جا سمورا حق پرست ماڻهون پڻ سندس عظمت جا گيت ڳائيندا رهندا. ان سلسلي ۾ پٺاڻن جو خان به گھٽ ناهي، جڏهن به قومي مفادن جي ڳالهه ٿيندي آهي ته سرخپوش اڳواڻ جي پٽ ولي خان جي پارٽيءَ کان وٺي مذهبي ۽ قبائلي سردارن جي ساڳي ٻولي ٿي ويندي آهي.  پر افسوس ته اسان جي هن ڪلاس ۾ اهڙو رتي برابر به احساس نه آهي، ان ڪري اسان کي سنڌي وڏيرڪي ڪلاس تي اصل به ڀاڙڻو ناهي، اسان کي پنهنجا گس پاڻ ڳولهي هٿ ڪرڻا آهن. هت سوال ٿو پيدا ٿئي ته واقعي ڪي اهڙا گس، واٽون ۽ راهون به آهن جنهن تي هلي ڪو عام سنڌي به اهڙو وقتائتو، قومي مفادن کي فائدي وارو ڪم سر انجام ڏيئي سگھي ٿو؟

منهنجي نظرن ۾ ان جو هي آسان حل آهي ته اسان وڌ کان وڌ ڪراچيءَ ۾ اچي روزگار حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون، اتي دڪان کوليون، ڪاروبار ڪريون، نوڪري حاصل ڪريون، وسنديون آباد ڪريون، وڌ کان وڌ سنڌي اسڪول کوليون، ڪراچيءَ ۾ نه رڳو ووٽ داخل ڪرايون پر اتي جو ڊوميسائيل ٺهرائي ڪراچي يونيورسٽيءَ سميت اتي ٻين سمورن معياري تعليمي ادارن مان پنهنجن ٻارن جي تعليم جي حصول کي ممڪن بڻايون. ڳوٺاڻي وهنوارن، مامرن، ڪاروبارن، ملڪيتن،نوڪرين ۽ ٻين سببن ڪري اهو اسان سڀني لاءِ ته ممڪن نه آهي، پر پوءِ به ڪوشش ڪري هر گھر مان گھٽ ۾ گهٽ هڪ يا ٻن ڀاتين کي اتي ضرور ورسائڻ گھرجي. جي اسان سنڌي هر گھر مان محض هڪ ماڻهون کي ئي اتي ورسائڻ ۾ ڪامياب ٿي وياسين ته ان عمل سان اتي اسان جي آبادي ڪروڙ کان به وڌي ويندي ۽ پوءِ ڪنهن به دهشت گرد، قبضي خور داداگير کي اهڙا جملا چوڻ جي جرئت به نه ٿيندي.

ڪراچي هر لحاظ کان هڪ جديد شهر آهي. وڏا وڏا شاپنگ مال، وڏيون تفريح گاهون، وڏيون رهائشي ڪالونيون،  جديد سهولتن سان آراسته معياري تعليم آڇيندڙ  تعليمي ادارا اتي ئي موجود آهن. نوڪريءَ يا روزگار جي سلسلي ۾ ته هي پاڪستان جو سڀ کان وڏو شهر آهي، جت سڀ کان وڌيڪ ملٽي نيشنل، نيشنل، انٽرنيشنل ادارا آهن، جناح ٽرمينل پاڪستان جو سڀ کان وڏو هوائي اڏو آهي، اسٽيل مل پاڪستان جي سڀ کان وڏي مل آهي، قاسم پورٽ پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو بندرگاهه آهي، سوين ميلن تي پکڙيل خوبصورت سامونڊي ڪنارو آهي، ۽ ان کان سواءِ ٻيون هزارين سهولتون ميسر آهن. ان ڪري اوهان مان ڪوبه جيڪڏهن پڪو ارادو ڪري اتي پهچندو ته ڪراچي ان کي هرگز مايوس نه ڪندي، ۽ اهو هڪ ڏينهن پنهنجي منزل ضرور ماڻيندو. هت هڪ ڳالهه وڌيڪ به ٻڌائيندو هلان ته جي قانون جي ڪنهن حد تائين ڪجهه عملداري آهي ته اها به ڪراچيءَ ۾ ئي آهي ڇو ته هت سڀ کان وڌيڪ پڙهيل لکيل ماڻهون رهن ٿا جن کي آئين ۽ قانون ۾ مليل حقن جي پروڙ آهي.  هت ڊاڪٽرن، انجنيئرن، وڪيلن، پروفيسرن، استادن، ڪمپيوٽر جي ماهرن،  مسترين، ڊرائيورن، مڪينڪن ۽ ٻين هنرن جي ماهر ۽ ڄاڻون ماڻهن جي تمام گھڻي گھرج رهندي آهي، ۽ کين سندن مهارتن ڪري ان نموني عزت به پلئه پوندي آهي ته هڪ ته اهي بيروزگار نه رهندا آهن ۽ ٻيو ته کين هت باقي سنڌ کان وڌيڪ اجورو ملندو آهي.

               

هن وقت ڪراچي سنڌي اخبارن جي حوالي سان به مرڪز آهي ۽ ٿورو گھڻو پڙهيل لکيل نوجوان جنهن جو لاڙو پرنٽ ميڊيا جي صحافت سان هجي ته کيس ڪنهن نه ڪنهن سنڌي اخبار ۾ ڪانه ڪا نوڪري ملي ئي ويندي آهي. اڳتي جي ترقيءَ جو دارو مدار سندس محنت، ارادي ۽ اداري ۽ پنهنجي پيشي سان لاڳاپي ۽ ان سان ڳنڍيل مهارتن جي سکيا تي ٻڌل آهي. گذريل صدي جي آخري ڏهاڪي ۾ منهنجي پوسٽنگ جڏهن ڪراچيءَ ۾ هئي ته محترم اعجاز مهر ان وقت روزانه ” جاڳو “ اخبار جو ڪراچيءَ لاءِ اسٽاف رپوٽر هيو، پوءِ سندس محنتن رنگ لاتو ۽ هينئر هو بين الاقوامي سطح جو صحافي ڄاتو ۽ سڃاتو وڃي ٿو. اخباري دنيا کان علاوه سنڌي اليڪٽرانڪ ميڊيا به وڏي جوش ۽ ولولي سان ميدان ۾ لٿل آهي، انهن کي به هنرمند ۽ آرٽسٽڪ مائينڊ رکندڙ ماڻهن جي ڳولها آهي، جي ڪو جديد مووي ڪئمرا کي هلائڻ جو ماهر آهي، يا وٽس اداڪاريءَ جا جوهر آهن يا اوهان مان ڪو ڊراما لکڻ جو ماهر آهي، يا ڪمپيوٽر جي هارڊويئر يا سافٽ ويئر تي مهارت حاصل آهي  ته  سنڌي اليڪٽرانڪ ميڊيا  کان سواءِ اردوءَ اليڪٽرانڪ ميڊيا جا در به اوهان تي کلندي دير نه ڪندا، هونئن سنڌي جي چوڻيءَ مطابق ته وڌ کان وڌ پير پٽ نه ڏيندو زال ته نه کسيندو، سو هر جاءِ ۽ هر جڳهه تي جتي چڱائيءَ جو ذري برابر به امڪان موجود هجي ا تي وڃي ڀاڳ آزمائڻ ۾ ڪو حرج به ته نه آهي.

ڪراچيءَ جي هنج ڏاڍي وسيع ۽ سندس دل ڏاڍي نفيس آهي. پاڪستان جي سڀني شهرن کان وڌيڪ پڙهيل لکيل ماڻهون ته اوهان کي هت ئي ملندا، پر هيءُ شهر محض پڙهلين کي پنهنجي جيءَ ۾ جايون نه ٿو ڏئي، هت هزارين حجم ۽ درزي آهن، لکين ڊرائيور ۽ ڪلينر آهن، هر بنگلي ۽ هر پلازه لاءِ چوڪيدار به آهن ۽ ان کان علاوه لکين اهڙا اڻ پڙهيل ملي ويندا جيڪي ڪو هنر سکي ٺٺ واري زندگي گذاري رهيا آهن، ان ڪري اڻ پڙهيل هئڻ به ڪا رڪاوٽ ناهي. جي ڪو اڻ پڙهيل آهي ۽ کيس ڊرائيونگ اچي ٿي يا هو کاڌي پيتي پچائڻ ۾ ڀڙ آهي ته کيس ڪراچيءَ ۾ روزگار ملڻ جا ڏيڍ سؤ فيصد موقعا موجود آهن، ان سلسلي ۾ مان ضمانت کڻڻ لاءِ به تيار آهيان.

ان ڪري مٿين سنڌ ۾ جيڪي به پڙهيل لکيل، اڌ گھاٻرو پڙهيل، هنر مند ۽ غير هنرمند بيروزگار آهن ته انهن کي گھرجي ته قسمت جي ديويءَ جي مهربان ٿيڻ جي انتظار  ڪرڻ ۽ بي روزگاريءَ جو ماتم ڪرڻ بجاءِ پنهنجي قسمت پاڻ سنوارڻ ۽ صدين کان وڏڙن جي ڇڏيل ورثي کي ورسائڻ لاءِ کين ضرور بل ضرور ڪراچيءَ ڏانهن سفر ڪرڻ گھرجي.  اتي اڳ ئي خيمان کوڙي ويٺل سنڌي مهندارن ۽ مهانڊن کي به گھرجي ته روزگار، تعليم، ڪاروبار يا ٻي ڪنهن سبب جي اندرئين سنڌ کان آيل جوانن، پڪن، پوڙهن، نياڻين سياڻين جي  دل ۽ جان سان مدد ڪن ۽ کين نه رڳو گائيڊ ڪن پر کين وس آهر ورسائڻ ۾ سندن ڀرپور مدد پڻ ڪن.

ڪراچي اول ۽ آخر اسان جي آهي، ان ڪري ان جي مالڪي به اسان کي ئي ڪرڻي پوندي، ۽ اهو ان نموني ئي ممڪن آهي ته اسان اتي وڌ کان وڌ آباد ٿيون، ڪالونيون ٺاهيون، ووٽ اتي داخل ڪريون، اتان جو ئي شناختي ڪارڊ ٺهرايون ۽ پڻ ڊوميسائيل به ڪراچيءَ جو وٺون.           

katohar@gmail.com

 گل ڪٽوهر

ڪراچي سنڌ آهي ۽ سنڌ ڪراچي آهي

    

  ڪراچي سنڌ جي دل ۽ راڄڌاني آهي،  ڪراچي سنڌ ۽ سنڌ ڪراچي آهي، ان ڪري ان شهر تي هڪ سئو فيصد نه پر هزار فيصد حق اسان جو آهي. اتي رهڻ، اتي پڙهڻ، روزگار جي سلسلي ۾ نوڪري يا ڪاروبار ڪرڻ جو به اهڙوئي حق اسان کي حاصل آهي. ان سلسلي ۾ ڪنهن نام نهاد سياسي پارٽي يا سياسي پارٽين جي نالي  مافيائون هلائيندڙ ڪنهن ٽولي جي اجازت جي ڪا ضرورت ناهي.

جيئن ته اسان جي وڏيرڪي ڪلاس جي اقتداري هوس، خود غرضي ۽ خود مطلبي، جيري ڪارڻ ٻڪري ڪهڻ واري روايت، خسيس وقتي مفادن ڪارڻ تاريخي حقن تان هٿ کڻڻ واري مڪروه ۽ ٻوهي واري سياست به انهن مافيائن کي هٿي ڏني آهي. هونئن اسان جا سياست ڪندڙ  سنڌي وڏيرا سنڌي عوام مٿان ته ڳالهه ڳالهه تي ڏاڪا ٻڌي چڙهي ويندا آهن پر سندن سموري غيرت، انا، وقار، عزت اهڙن مافيائن سامهون دڦ ٿي اڏري ويندي آهي. اڄوڪي سائبر ايج واري دؤر ۾ اهڙو خسيس پڻو به بس سنڌي وڏيرڪي ڪلاس ۾ اتم درجا موجود آهي، نه ته نواب اڪبر خان بگٽي به ته پنهنجي قبيلي جو سردار هيو پر جنهن عظمت، وقار ۽ شان سان هن موت کي ڳلي لڳايو ته ان تي محض سندس ايندڙ ست پيڙهيون ئي نه پر پوري بلوچستان جي عوام سان گڏ ملڪ ۽ دنيا جا سمورا حق پرست ماڻهون پڻ سندس عظمت جا گيت ڳائيندا رهندا. ان سلسلي ۾ پٺاڻن جو خان به گھٽ ناهي، جڏهن به قومي مفادن جي ڳالهه ٿيندي آهي ته سرخپوش اڳواڻ جي پٽ ولي خان جي پارٽيءَ کان وٺي مذهبي ۽ قبائلي سردارن جي ساڳي ٻولي ٿي ويندي آهي.  پر افسوس ته اسان جي هن ڪلاس ۾ اهڙو رتي برابر به احساس نه آهي، ان ڪري اسان کي سنڌي وڏيرڪي ڪلاس تي اصل به ڀاڙڻو ناهي، اسان کي پنهنجا گس پاڻ ڳولهي هٿ ڪرڻا آهن. هت سوال ٿو پيدا ٿئي ته واقعي ڪي اهڙا گس، واٽون ۽ راهون به آهن جنهن تي هلي ڪو عام سنڌي به اهڙو وقتائتو، قومي مفادن کي فائدي وارو ڪم سر انجام ڏيئي سگھي ٿو؟

منهنجي نظرن ۾ ان جو هي آسان حل آهي ته اسان وڌ کان وڌ ڪراچيءَ ۾ اچي روزگار حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون، اتي دڪان کوليون، ڪاروبار ڪريون، نوڪري حاصل ڪريون، وسنديون آباد ڪريون، وڌ کان وڌ سنڌي اسڪول کوليون، ڪراچيءَ ۾ نه رڳو ووٽ داخل ڪرايون پر اتي جو ڊوميسائيل ٺهرائي ڪراچي يونيورسٽيءَ سميت اتي ٻين سمورن معياري تعليمي ادارن مان پنهنجن ٻارن جي تعليم جي حصول کي ممڪن بڻايون. ڳوٺاڻي وهنوارن، مامرن، ڪاروبارن، ملڪيتن،نوڪرين ۽ ٻين سببن ڪري اهو اسان سڀني لاءِ ته ممڪن نه آهي، پر پوءِ به ڪوشش ڪري هر گھر مان گھٽ ۾ گهٽ هڪ يا ٻن ڀاتين کي اتي ضرور ورسائڻ گھرجي. جي اسان سنڌي هر گھر مان محض هڪ ماڻهون کي ئي اتي ورسائڻ ۾ ڪامياب ٿي وياسين ته ان عمل سان اتي اسان جي آبادي ڪروڙ کان به وڌي ويندي ۽ پوءِ ڪنهن به دهشت گرد، قبضي خور داداگير کي اهڙا جملا چوڻ جي جرئت به نه ٿيندي.

ڪراچي هر لحاظ کان هڪ جديد شهر آهي. وڏا وڏا شاپنگ مال، وڏيون تفريح گاهون، وڏيون رهائشي ڪالونيون،  جديد سهولتن سان آراسته معياري تعليم آڇيندڙ  تعليمي ادارا اتي ئي موجود آهن. نوڪريءَ يا روزگار جي سلسلي ۾ ته هي پاڪستان جو سڀ کان وڏو شهر آهي، جت سڀ کان وڌيڪ ملٽي نيشنل، نيشنل، انٽرنيشنل ادارا آهن، جناح ٽرمينل پاڪستان جو سڀ کان وڏو هوائي اڏو آهي، اسٽيل مل پاڪستان جي سڀ کان وڏي مل آهي، قاسم پورٽ پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو بندرگاهه آهي، سوين ميلن تي پکڙيل خوبصورت سامونڊي ڪنارو آهي، ۽ ان کان سواءِ ٻيون هزارين سهولتون ميسر آهن. ان ڪري اوهان مان ڪوبه جيڪڏهن پڪو ارادو ڪري اتي پهچندو ته ڪراچي ان کي هرگز مايوس نه ڪندي، ۽ اهو هڪ ڏينهن پنهنجي منزل ضرور ماڻيندو. هت هڪ ڳالهه وڌيڪ به ٻڌائيندو هلان ته جي قانون جي ڪنهن حد تائين ڪجهه عملداري آهي ته اها به ڪراچيءَ ۾ ئي آهي ڇو ته هت سڀ کان وڌيڪ پڙهيل لکيل ماڻهون رهن ٿا جن کي آئين ۽ قانون ۾ مليل حقن جي پروڙ آهي.  هت ڊاڪٽرن، انجنيئرن، وڪيلن، پروفيسرن، استادن، ڪمپيوٽر جي ماهرن،  مسترين، ڊرائيورن، مڪينڪن ۽ ٻين هنرن جي ماهر ۽ ڄاڻون ماڻهن جي تمام گھڻي گھرج رهندي آهي، ۽ کين سندن مهارتن ڪري ان نموني عزت به پلئه پوندي آهي ته هڪ ته اهي بيروزگار نه رهندا آهن ۽ ٻيو ته کين هت باقي سنڌ کان وڌيڪ اجورو ملندو آهي.

               

هن وقت ڪراچي سنڌي اخبارن جي حوالي سان به مرڪز آهي ۽ ٿورو گھڻو پڙهيل لکيل نوجوان جنهن جو لاڙو پرنٽ ميڊيا جي صحافت سان هجي ته کيس ڪنهن نه ڪنهن سنڌي اخبار ۾ ڪانه ڪا نوڪري ملي ئي ويندي آهي. اڳتي جي ترقيءَ جو دارو مدار سندس محنت، ارادي ۽ اداري ۽ پنهنجي پيشي سان لاڳاپي ۽ ان سان ڳنڍيل مهارتن جي سکيا تي ٻڌل آهي. گذريل صدي جي آخري ڏهاڪي ۾ منهنجي پوسٽنگ جڏهن ڪراچيءَ ۾ هئي ته محترم اعجاز مهر ان وقت روزانه ” جاڳو “ اخبار جو ڪراچيءَ لاءِ اسٽاف رپوٽر هيو، پوءِ سندس محنتن رنگ لاتو ۽ هينئر هو بين الاقوامي سطح جو صحافي ڄاتو ۽ سڃاتو وڃي ٿو. اخباري دنيا کان علاوه سنڌي اليڪٽرانڪ ميڊيا به وڏي جوش ۽ ولولي سان ميدان ۾ لٿل آهي، انهن کي به هنرمند ۽ آرٽسٽڪ مائينڊ رکندڙ ماڻهن جي ڳولها آهي، جي ڪو جديد مووي ڪئمرا کي هلائڻ جو ماهر آهي، يا وٽس اداڪاريءَ جا جوهر آهن يا اوهان مان ڪو ڊراما لکڻ جو ماهر آهي، يا ڪمپيوٽر جي هارڊويئر يا سافٽ ويئر تي مهارت حاصل آهي  ته  سنڌي اليڪٽرانڪ ميڊيا  کان سواءِ اردوءَ اليڪٽرانڪ ميڊيا جا در به اوهان تي کلندي دير نه ڪندا، هونئن سنڌي جي چوڻيءَ مطابق ته وڌ کان وڌ پير پٽ نه ڏيندو زال ته نه کسيندو، سو هر جاءِ ۽ هر جڳهه تي جتي چڱائيءَ جو ذري برابر به امڪان موجود هجي ا تي وڃي ڀاڳ آزمائڻ ۾ ڪو حرج به ته نه آهي.

ڪراچيءَ جي هنج ڏاڍي وسيع ۽ سندس دل ڏاڍي نفيس آهي. پاڪستان جي سڀني شهرن کان وڌيڪ پڙهيل لکيل ماڻهون ته اوهان کي هت ئي ملندا، پر هيءُ شهر محض پڙهلين کي پنهنجي جيءَ ۾ جايون نه ٿو ڏئي، هت هزارين حجم ۽ درزي آهن، لکين ڊرائيور ۽ ڪلينر آهن، هر بنگلي ۽ هر پلازه لاءِ چوڪيدار به آهن ۽ ان کان علاوه لکين اهڙا اڻ پڙهيل ملي ويندا جيڪي ڪو هنر سکي ٺٺ واري زندگي گذاري رهيا آهن، ان ڪري اڻ پڙهيل هئڻ به ڪا رڪاوٽ ناهي. جي ڪو اڻ پڙهيل آهي ۽ کيس ڊرائيونگ اچي ٿي يا هو کاڌي پيتي پچائڻ ۾ ڀڙ آهي ته کيس ڪراچيءَ ۾ روزگار ملڻ جا ڏيڍ سؤ فيصد موقعا موجود آهن، ان سلسلي ۾ مان ضمانت کڻڻ لاءِ به تيار آهيان.

ان ڪري مٿين سنڌ ۾ جيڪي به پڙهيل لکيل، اڌ گھاٻرو پڙهيل، هنر مند ۽ غير هنرمند بيروزگار آهن ته انهن کي گھرجي ته قسمت جي ديويءَ جي مهربان ٿيڻ جي انتظار  ڪرڻ ۽ بي روزگاريءَ جو ماتم ڪرڻ بجاءِ پنهنجي قسمت پاڻ سنوارڻ ۽ صدين کان وڏڙن جي ڇڏيل ورثي کي ورسائڻ لاءِ کين ضرور بل ضرور ڪراچيءَ ڏانهن سفر ڪرڻ گھرجي.  اتي اڳ ئي خيمان کوڙي ويٺل سنڌي مهندارن ۽ مهانڊن کي به گھرجي ته روزگار، تعليم، ڪاروبار يا ٻي ڪنهن سبب جي اندرئين سنڌ کان آيل جوانن، پڪن، پوڙهن، نياڻين سياڻين جي  دل ۽ جان سان مدد ڪن ۽ کين نه رڳو گائيڊ ڪن پر کين وس آهر ورسائڻ ۾ سندن ڀرپور مدد پڻ ڪن.

ڪراچي اول ۽ آخر اسان جي آهي، ان ڪري ان جي مالڪي به اسان کي ئي ڪرڻي پوندي، ۽ اهو ان نموني ئي ممڪن آهي ته اسان اتي وڌ کان وڌ آباد ٿيون، ڪالونيون ٺاهيون، ووٽ اتي داخل ڪريون، اتان جو ئي شناختي ڪارڊ ٺهرايون ۽ پڻ ڊوميسائيل به ڪراچيءَ جو وٺون.           

katohar@gmail.com

پنگريو واقعو؛ ڪجھ سوال ۽ ڪجھ جواب

ڪجھ ڏينهن اڳ پنگريو ۾ ڀوري ڀيل جي لاش جي بي حرمتي وارو جيڪو واقعو پيش آيو هو، ان وحشي پڻي تي ڪيئي مضمون اچي چڪا آهن. سياسي، سماجي، ادبي ۽ انساني حقن جي علمبردار ماڻهن پاران اهڙي انسانيت کان ڪريل حرڪت  جي مذمت ٿي چڪي آهي. مختلف ٽي وي چينلن توڙي فيس بوڪ ۽ ٽيوٽر تي گھڻائي پيغام پهچڻ سان گڏ ڪيئي واسطيدار وڊيوز به اپ لوڊ ڪيا ويا آهن. انهن ۾ هڪ ڳالهه تمام صاف آهي ته ان انسانيت سوز سانحي کي برپا ڪندڙ ڌرين ۽ فردن کي پنهنجي ڪيل ڪم تي ٽڪي پيسي جي به شرمساري ناهي. کين ته (شايد) ان ڳالهه تي فخر محسوس ٿيندو هجي ته  پنهنجي پر ۾هنن اسلام جي سربلندي وارو عظيم ڪارنامون سرانجام ڏنو آهي.  ان معاملي تي بحث اڃا به جاري آهي. شايد ڪجھ ڏينهن بعد اهو معاملو به ماڻهن کان ان نموني وسري وڃي جيئن سيتا وارو واقعو ماضيءَ جو قصو بڻجي چڪو آهي، جنهن ۾ هڪ چرئي ماڻهون جو مٿو سرعام لٺين باٺن، سرن سان چٿي، کيس گهلي شهر جي وچ چوڪ ۾ آڻي نعره تڪبير، نعره حيدري ۽ جيئي سنڌ جي نعرن  جي گونج ۾ باهه ڏيئي ساڙيو ويو هيو.- پر جيڪو اهم سوال آهي جنهن طرف اسان جو تمام ٿورو خيال ٿو وڃي ته آخرِ ڪار اهڙا هانو ڏاريندڙ واقعا هر هر ڇو ٿا رونما ٿين؟   

انگريزي اخبار ڊان جي 13 آڪٽوبر 2013 واري شماري ۾ سائرل الميڊا (Cyril Almeida) جو مضمون بعنوان ’ملاله کان نفرت‘ (Hating Malala)  شايع ٿيو آهي. جنهن ۾ ليکڪ ان ڳالهه تي بحث ڪيو آهي ته طالبان سان گڏ عام ماڻهن جو هڪ حلقو به ملاله يوسف زئي سان نفرت ڪري ٿو ته ان جو ڪهڙو سبب آهي؟  جڏهن ته هن معصوم کي ننڍي عمر ۾ طالبان پاران گوليون هلائي مارڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي هئي، هِن کان ڪهڙو گناهه سرزد ٿيو هو سواءِ ان جي ته هوءَ ڇوڪرين جي تعليم جي حق ۾ هئي. ان سلسلي ۾ سندس چوڻ هو ته رياست کي جيڪي بنيادي ڪم ڪرڻ گھرجن اها ڪرڻ ۾ صفا ناڪام ويئي آهي. تعليم، صحت، امن امان، انصاف نالي ڪا شيءِ نظر ڪونه ٿي اچي. ان صورت ۾ماڻهون وڃن ته ڪيڏانهن وڃن ۽ ڪن ته ڇا ڪن؟

اهو هڪ تمام وڏو بنيادي نڪتو آهي، جنهن جي سمجھڻ سان ٻيون پيچيده ڳالهيون چٽي نموني سمجھ ۾ اچي وينديون. رياست جي ناڪامي ماڻهن کي ٻين رخن ڏانهن وڃڻ تي مجبور ڪندي آهي.  مثال طور جڏهن عدالتون سالن جا سال ماڻهن جي معمولي ڪيسن تي فيصلا ڏيڻ بدران هر مهيني کين حاضري ڏيڻ جو ڪم ڪنديون ته ماڻهون لامحاله سرچاءُ ۽ پرچاءُ لاءِ ڳوٺ جي وڏيري وٽ ويندا جيڪو بيٺي بيٺي ڪونڪو فيصلو ٻڌائي کين روانو ڪري ڇڏيندو آهي.

 پاڻ وٽ ڪجھ اهڙا خانگي تعليمي ادارا آهن جتي جيڪا تعليم مهيا ڪئي ويندي آهي ان کي ڪنهن حد تائين پاڻ معياري تعليم جي زمري ۾ آڻي سگھون ٿا، پر اها انتهائي مهانگي آهي، ۽ غريبن جي پهچ کان صفا چڙهيل آهي. سرڪاري ادارن ۾ هيٺين ڪلاسن تائين تعليم مفت آهي جڏهن ته ڪاليج ۽ يونيورسٽي جي سطح جي تعليم جو خرچ  به ڪنهن حد تائين غريب غربي جي پهچ ۾ آهي پر اها صفا ناڪاره بڻائي ويئي آهي. اهڙي صورت ۾ غريب ۽ گھٽ آمدني وارن ماڻهن لاءِ هڪ پاسي ڀت ٻئي پاسي باهه آهي. اهي خانگي ادارن جي ڳاٽي ٽوڙ خرچن ڀرڻ جهڙا ناهن ته ٻي پاسي انڌي جهڙي پيڪي تهڙي ساهرين واري ڪار لڳي پئي آهي. اهڙي صورتحال ۾ غريب ماڻهون پنهنجن ٻارڙن کي مدرسن ۾ داخل ڪندا آهن، جنهن لاءِ وٽن اهو دليل هوندو آهي ته ٻارڙن کي رهائش، کاڌو پيتو مفت ٿو ملي ۽ الله ۽ رسول جي سنت جي متعلق علم به مليو وڃي.

صحت جي شعبي جو حشر به ساڳيو آهي.  سرڪاري اسپتالون ڪوس گھر کان گھٽ ناهن، جڏهن ته پرائيوٽ اسپتالن جا ڳاٽي ٽوڙ خرچ عام ماڻهن جي برداشت کان ٻاهر آهن. ان صورتحال ۾ ماڻهون پنهنجي دردن جو درمان پيرن، فقيرن، تعويذي ملن مولوين جي درن تي وڃي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.

 پوليس جو ڪم آهي ماڻهن جي جان ۽ مال جي حفاظت ڪرڻ، ڏنگن، لوفر، چور چڪار، ڦورو ۽ طاقتور ماڻهن جي ڏاڍ ۽ ڏمر کان کين بچائڻ،  پر زميني حقيقتون ان جي بنهه ابتڙ آهن. پوليس جو کاتو ته وڌ کان وڌ ماڻهن جي زندگين کي زهر بڻائڻ جي ڪڍ آهي.  سنڌ ۾ پوليس پنهنجو آئيني ڪردار ادا ڪرڻ ۾ ناڪام ويئي آهي. ان ڪري عام ماڻهون سردارن، ڀوتارن، وڏيرن، پٽيلن يا ڀتي خورن جي درن تي وڃي تحفظ لاءِ ٻاڏائين ٿا. 

جڏهن ماڻهون رياستي ادارن مان مايوس ٿي غير رياستي عناصرن وٽ پنهنجي دردن جي درمان لاءِ پهچن ٿا ته اهي سندن مٿي تي هٿ گھمائي، کين ٻه چار ابتيون سبتيون ڳالهيون سڻائي، آسرا ڏئي روانو ڪندا آهن.  اهي جيئن ته عيار، مڪار، چالاڪ، حرفتي هوندا آهن ۽ آساني سان عام ماڻهن جي سطحي سوچ جو فائدو وٺندي ڪمال ڪاريگريءَ سان پنهنجا ذاتي ۽ گروهي مفاد حاصل ڪندا آهن. ماڻهون سمجھندا آهن ته کين ڪجھ نه ڪجھ ته ملي ويو پر حقيقت ۾ اهي سراسر گھاٽي جو فيصلو ڪري پنهنجو پاڻ کي وڏي ٻوهي ۾ وجھڻ جو سبب بڻجندا آهن. اهي ماڻهن جي سادگيءَ جو فائدو وٺندي کين بار بار اهو باور ڪرائيندا آهن ته هو ئي سندن اصلي رکوالا، ناخدا، همدرد ۽ هڏ ڏوکي، مرشد، ڀوتار سنڀاليندڙ ۽ پاليندڙ آهن. جيڪڏهن اهي سندن ڪڍ لڳندا، سندن چوڻ تي هلندا، کين پنهنجو اڳواڻ، مرشد، ڀوتار سمجھندا ته ان ۾ سندن پنهنجو ئي فائدو آهي. اهڙيون ڳالهيون ڪري اهي عام ماڻهن جي دماغن جي برين واشنگ جو ڪم ڪندا آهن.   جميل خان ”نواءِ انسان“ جولاءِ 2013 وارري شماري ۾ ”دماغي تطهير جي ذريعي ذهني غلامي“  ۾ لکي ٿو ته ”دماغي تطهير يا برين واشنگ واري پروگرام جو دارو مدار انهيءَ ڳالهه تي آهي ته فرد جي نفيسات کي مسلسل ڪشمڪش ۽ اظطرابي ڪيفيت ۾ رکيو وڃي، ايستائين جو هو ڪرڀ جي اظهار جا رستا تلاش ڪرڻ لاءِ مجبور ٿي وڃي يا پوءِ ڇڙوڇڙ ۽ پريشان ڪندڙ فضا سان گڏ خود کي هم آهنگ بڻائي ڇڏي، پر جڏهن نفسياتي ڪشمڪش جو ماحول مسلسل قائم ۽ اظطرابي ڪيفيت فرد يا فردن تي هر لمحي مسلط رهي ته اهڙي صورت ۾ انفرادي يا اجتماعي سطح تي ماحول سان گڏ مثبت طور تي هم آهنگ هئڻ جي صلاحيت ختم ٿي وڃي ٿي ۽ اهڙن روين اظهار ٿيڻ لڳي ٿو، جيڪي اخلاقي ۽ معاشرتي قدرن لاءِ انتهائي تباهه ڪندڙ ثابت ٿي سگھن ٿا.، اڪثر جڳهين تي انهي حڪمت عملي جو  منظم انداز ۾ نفاذ ڪيو ويندو آهي ته گھڻا ماڻهون حيواني سطح کان به هيٺ ڪري پوندا آهن ۽ اخلاقي قدر بيدرديءَ سان پامال ڪيا ويندا آهن، انساني نفسيات کي ڪشمڪش ۽ اظطراب ۾ مبتلا ڪرڻ لاءِ اهڙي فضا تشڪيل ڏني وڃي ٿي، جنهن ۾ بار بار هڪ ئي طرح جا منظر يا فرد يا فردن جي آڏو آندا وڃن ٿا ۽ وڏي گھرائيءَ سان گڏ انهن منظرن کي ماڻهن جي فڪرن تي حاوي ڪري ڇڏيو ويندو آهي“.   مٿي بيان ڪيل پس منظر ۾ جڏهن اسين سنڌ اندر سماجي شعبن واري ماحول جي پرک ڪنداسين ته اسان کي ڪي واضع اهڃاڻ ملي ويندا. سرڪاري ادارن جي ناڪامي جا انتهائي خوفناڪ اثر اسان جي معاشري ۾ ظاهر ٿيڻ لڳا آهن.  ماڻهن جي سوچڻ ۽ سمجھڻ واري صلاحيت تمام هيٺين سطح تائين ڪري پيئي آهي. هاڻ اهي پنهنجو دماغ استعمال ڪرڻ بدران جيئن رئيس، ڀوتار، سردار، مرشد، مولوي چئي ان تي اکيون پوري عمل ڪرڻ کي ايمان سمجھڻ لڳا آهن. هر پاڙي ۾ ٻه ٻه ٽي مسجدون آهن. هر مسجد ۾ ٽيپ رڪارڊر رکيل آهي، جنهن تي هر وقت ڪو نه ڪو واعظ پيو هلندو آهي ۽ انهن مسجدن تي لڳل لائوڊ اسپيڪر اهو آواز پري پري تائين پهچائيندا آهن. اڪثر ڪري انهن ۾ چڙ ڏياريندڙ تقريرون هلايون وينديون آهن، جنهن ڪري مخالف فرقي وارا ۽ خاص ڪري  اقليتي برادري جا ماڻهون مستقل خوف جي سائي ۾ گذارڻ تي مجبور ڪيا ويا آهن.

 سيتا ٻائي (فرضي نالو) جو ڪڻو شهيد بي نظير ڀٽو انڪم سپورٽ پروگرام جي وسيلئه حق پروگرام ۾ نڪتو هيو. ”وسيلئه حق“ پروگرام تحت بي واهه ۽ غريب عورتن کي ٽي لک روپيا ڏنا ويندا آهن. اهي پئسه کين ڪنهن نه ڪنهن ڌنڌي ڌاڙيءَ ۾ لڳائڻ لاءِ پابند بڻايو ويندو آهي ته جيئن ان پروگرام مان فائدو حاصل ڪندڙ پنهنجي پيرن تي بيهي سگھن. مالياتي مدد ڏيڻ سان گڏ انهن کي انهن پئسن مان ڌنڌي ڌاڙيءَ ڪرڻ جي سکيا پڻ ڏني ويندي آهي. پر جيئن ته اسان جي معاشري ۾ عورتون ڌنڌي ڌاڙي ۾ عملي حصو گھٽ وٺنديون آهن ۽ گھڻو ڪري مرد حضرات اهو ڪم سرانجام ڏيندا آهن. سو ان ڳالهه کي سامهون رکندي ڪڻي ۾ نالو نڪرندڙ عورتن کي اها سهوليت ڏني ويندي آهي ته اهي پنهنجي مڙس، پٽ يا اهڙي ڪنهن مرد جو نالو ڏئي سگھن ٿيون جيڪو بعد ۾ ساڳيو ڪم عملي طرح سرانجام ڏيڻ جو پابند هوندو ۽ ساڳي گھر ۾ ساڻن گڏ رهندو هوندو. ان سلسلي ۾ سيتا پنهنجي پٽ موهن (فرضي نالو) کي نامينيٽ ڪيو هيو. 28 سکيا حاصل ڪندڙن ۾ موهن سڀ کان غريب پر انتهائي فضيلت وارو نوجوان هو. سال 2013 جي فيبروري مهيني جي آخري ۽ مارچ جي پهرين هفتي جي ڏينهن جو قصو آهي ته لکي شهر ۾ ساڳي پروگرام تحت آيل بينيفيشريز جي مون سکيا پئي ڪرائي جنهن ۾ اهو موهن به هو.  ان پروگرام جي هڪ سرگرمي اها به هوندي آهي ته سکيا حاصل ڪندڙن کي بازار ۾ موڪليو ويندو آهي ته اهي اتي وڃي ڪونه ڪو ڌنڌو ڪن ته جيئن کين خبر پوي ته ڌنڌي ڪرڻ ۾ ڪهڙيون عملي ڏکيائيون آهن ۽ ٻيو ته ڪهڙي ڪم ۾ ڪيترو منافعو آهي. مون جڏهن موهن کي ان سرگرميءَ لاءِ چيو ته هن انتهائي شرمساري، عاجزي ۽ بي وسيءَ وچان وراڻيو هو ته ”سائين مون کان ڪير خريداري ڪندو“! مون  سندس ان تمام ننڍڙي جملي ۾ هن جي دک، درد، بي وسي، لاچاري کي سمجھي ورتوهو. اسان انگريزن، يهودين، هندن، عيسائين جي هٿن جون ٺهيل شيون ته وڏي چاهه سان خريد ڪندا آهيون، انهن کي استعمال ڪندا آهيون ۽ انهن تي فخر پڻ محسوس ڪندا آهيون پر پنهنجي ڳوٺ جي ڀيل، مينگھواڙ، مارواڙي کي پاڻ سان گڏ ويهارڻ ساڻن کائڻ پيئڻ، سندن هٿن جي شيءِ کي خريد ڪرڻ ۾ گھٽتائي محسوس ڪندا آهيون. اهڙي عمل کي وري اسان اسلام جي تعليمات سان ملائڻ جي ڪوشش ڪندا آهيون.  اسلام ته اهڙي اونچ نيچ کي ختم ڪرڻ لاءَ آيو هيو، اهي رسمون ته دؤر جاهليت واريون آهن جن کي اسان اڃا تائين چچڙن وانگي چهٽيا ويٺا آهيون. ان سڄي معاملي جو ڏکوئيندڙ پهلو ئي اهو آهي ته هڪ انسان پنهنجو پاڻ کي ڪنهن ڪاروبار کان رڳو ان ڪري پاسيرو ٿو رکڻ چاهي ڇوته ٻيا کيس اڇوت، ڪافر، ڪريل سمجھن ٿا. ان کان وڌيڪ انسانيت جي تذليل ٻي ڪهڙي ٿيندي پر اهو هڪ موهن ته ناهي ان جي پوري برادري ان ساڳي نهج تي سوچيندي هوندي. جن ڳالهين تي اسان کي شرم اچن گھرجي انهن تي پاڻ فخر ٿا ڪيون ۽ جن ڳالهين تي فخر ڪرڻ گھرجي انهن کان اسان کي نفرت ٿي محسوس ٿئي. اسان جي معاشري ۾اقليتي برادريءَ سان وهنوار ڪنهن به صورت ۾ هڪجهڙائي وارو ناهي، ۽ اسان ساڻن اهڙو ڪرڀ ڀريل رويو رکي ان ۾ پنهنجو شان سمجھندا آهيون. اهڙي سطحي سوچ ۽ سمجھ، چڙ ۽ نفرت، بغض ۽ ڪيني وارا رويا پاڻ هرتو نسري وڌي وڻ ناهن ٿيا، پر انهن جي عوام دشمن طبقن ۽ گروهن پاران آبياري ڪئي ويئي آهي.  وڏيرا، پير، مير، ڀوتار، سردار، خان، ملان، مولوي، ڪامورا ڪڙا، سرمائيدار، وياج خور بظاهر ڀلي ته الڳ الڳ نظر اچن، سندن مذهبي، سياسي قبلا کڻي ڪهڙا به هجن پر عوام کي ڇٿڻ، انهن جي حقن کي ڦٻائڻ، غريبن کي تعليم کان پري رکڻ، کين اقتصادي نموني پنهنجي پيرن تي بيهڻ جي سمورن موقعن کان عاري رکڻ واري ايجنڊا تي اهي ڌريون هڪ ٻئي سان سؤسيڪڙومتفق آهن. ان نموني جي سماجي صورتحال اندر انبوهه  (Mob) واري خطرناڪ روين جو ڦهلاءُ ٿئي ٿو ۽ پنگرئي ۽ سيتا جهڙا سانحا رونما ٿين ٿا.

لکي متعلق ٿورو ٻڌائيندو هلان ته اهو ضلع شڪارپور جو تعلقه به آهي ته سکر کان شڪارپور روڊ تي ساڳي نالي سان ننڍڙو شهر به آهي.   لکي جي حدن سان ملحق علائقن ۾ ڪجھ طاقتور برادرين جو تمام گھڻو اثر و رسوخ آهي. پر افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته اهي ئي علائقا قبائلي جھيڙن جھٽن ڪري جهنم بڻيل آهن ۽ ماڻهن جي سماجي ۽ اقتصادي حالت انتهائي رحم جوڳي آهي. لکي تعلقه هيڊ ڪواٽر آهي پر پوري شهر ۾ ڪٿي به مٺو پاڻي ميسر ناهي. شهر جا ماڻهون پيئڻ لائق مٺو پاڻي پري کان ڀري ايندا آهن. جيترا ڏينهن مون اتي سکيا پئي ڪرائي ته مان سکر کان مٺي پاڻيءَ جو ڪنستر ڀري کڻي ايندو هوس جيڪو اسان سکيا ڏيندڙ ۽ سکيا وٺندڙ پيئندا هياسين. لکي شهر ايندڙ يا ڳوٺن ڏانهن موٽندڙ مردن، عورتن، ٻارڙن جي لاءِ جيڪا مقبول سواري نظر آئي اهو گڏهه گاڏو هيو. شهر ۾ گڏهه گاڏن جي ڪابه ڪمي ناهي. ان ساڳي شهر ۾ مون گورنمنٽ پرائمري اسڪولن جي اسڪول مينيجمنٽ ڪاميٽين جي اهميت، انهن جي افاديت ۽ انهن کي سرگرم ڪرڻ بابت هڪ ٽريننگ به ڪرائي هئي. ان سکيا ۾ هڪ استاد سکر کان شڪارپور جي مين روڊ جي ٻنهي پاسن تي پرائمري اسڪولن جا نالا کڻي اهو ٻڌايو هو ته اهي سڀ جو سڀ بند آهن. ۽ ٻي ڳالهه جيڪا نوٽ ڪرڻ جهڙي آهي ته ساڳي روڊ جي ٻنهي طرفن کان قدم قدم تي اوهان کي ننڍا توڙي وڏا مدرسا نظر ايندا. جت مدرسي جو استاد مولوي صاحب کٽ تي آهليل نظر ايندو جڏهن ته ننڍڙا کُتابي چندي جي پيٽي هٿ ۾ کڻي هر ايندڙ ويندڙ گاڏيءَ کان چندي جي التجا ڪندي نظر ايندا. سرڪاري رسمي تعليم جي تباهي ۽ مدرسن جي فراواني ۽ قبائلي سسٽم جي مضبوطيءَ جا خوفناڪ نتيجا ان علائقي واسي ڀوڳي رهيا آهن.  فرقي واريت ۽ ذات پرستي جون زهريليون سوچون پنهنجي عروج تي آهن، پر انتهائي افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته ان قسم جي سوچ رڳو اڻ پڙهيل يا گھٽ پڙهيل ماڻهن وٽ نه آهي پراسان جا ڪيئي پڙهيل لکيل ماڻهون پڻ اهڙين انتها پسند روين جو شڪار ٿي ويا آهن. مثال طور تي ڀوري ڀيل واري واقعي کي ڪيس اسٽڊي طورکڻوٿا، ته اسان کي نظر ايندو ته ان بنهه غير انساني عمل ۾شامل جاهل ماڻهن جي بچاءُ واور ”نيڪ“ ڪم سرانجام ڏيڻ لاءِ  ڪيئي اسان جا نام نهاد پڙهليل لکيل به نظر اچن ٿا. سندن انداز ته ”ڀلا ڀيلن کي مسلمانن جي قبرستان ۾ پنهنجي ماڻهون کي پورڻ جي ضرورت ئي ڪهڙي هئي“ سندن اهو بيان بظاهر ته بي ضرر ٿو نظر اچي پر جي ٿورڙو به غور ڪبو ته اسان سمجھي ويندا سين ته سندن ان ڳالهه ڪرڻ جو مقصد اهو ئي ته آهي ته ان قسم جي واقعي رونما ٿيڻ ۾ ڀوري ڀيل جي مائٽن جي ئي غلطي آهي ٻين لفظن ۾ ته اصل وارڌات جو محرڪ وري به اهي پاڻ ئي آهن، نه هو اهڙو ڪم ڪن  ها نه ئي پنگريو جي مسلمانن جي غيرت جاڳي ها.

حقيقي تعليم ۽ تربيت ماڻهن منجھ محض اکر شناسيءَ جي ادراڪ وارو ڪم ناهي ڪندي پر ان سان گڏ انسان جي روين ۾ مثبت تبديلي پڻ کڻي ايندي آهي. ماڻهن منجھ سهپ،رواداري، ڀائيچاري، هڪ ٻئي جي ڏک سک ۾ شرڪت ڪرڻ  جا سڀاويڪ جذبا پڻ نمودار ٿيڻ لڳندا آهن. معاشري اندر اهڙي تعليم ۽ تربيت جي اڻ هوند عام خلق کي جانور بڻائي ڇڏيندي آهي، کين پنهنجي ذات کان سواءِ باقي سڀ دشمن لڳندا آهن. ڪاوڙ سندن نڪ تي رهندي آهي، ٿورين ٿورين ڳالهين تي خوناريزي روز جو معمول بڻجي پوندو آهي.  ماڻهون علم، هنر، ڏاهپ، سهپ، درگذر ڪرڻ جهڙين خصوصيتن کان وانجھا ٿي ويندا آهن. ذات پرستي ۽ توهم پرستي اهڙن معاشرن ۾ جنم وٺندي آهي. پنهنجي قبيلي، ذات پات کي اعلى ۽ باقي سمورن برادرين کي نيچ سمجھڻ جا رجحان چوٽ چڙهيل هوندا آهن. اهڙن معاشرن ۾ پيرن، ڀوپن، وڏيرن، ملن مولوين جي حڪمراني چوٽ چڙهيل هوندي آهي. اهي ماڻهن جي اڇي ۽ ڪاري جا مالڪ هوندا آهن. ماڻهون انهن کي پنهنجي دردن جو درمان سمجھندا آهن. پيرن جا اوتار، وڏيرن ۽ ڀوتارن جو اوطاقون، مولوين جا حجرا آباد هوندا آهن. اهي ماڻهن جي سطحي سوچ مان خوب خوب ڪمائيندا آهن.

سنڌ اندر فرقيواريت، قبائلي سوچن، ذات پرستي، عدم سهپ جون پاڙن پٽڻ ۽ ان جي جاءِ تي امن ۽ ڀائيچاري، جي فضا کي قائم ڪرڻ لاءِ انتهائي ضروري آهي ته واسطيدارن ادارن کي سرگرم ڪيو وڃي. صحت جون سهولتون، تعليم، انصاف جي فراهمي، روزگار جي موقعن تائين هر عام ۽ خاص شهريءَ جي پهچ کي يقنيي بڻايو وڃي. جڏهن ان قسم جا قدم کنيا ويندا ته مستقبل ۾ اهڙا هانو ڏاريندڙ واقعا رونما ٿيڻ جا گھٽ ۾ گھٽ امڪان رهندا.