خوابن جي ساڀيان لاءِ ڪيل هڪ ننڍڙي سفر جي ڪٿا

جن جي من ۾ خواب هوندا آهن اهي خواب کين ننڊ ڪرڻ، آرام ڪرڻ، ٿانيڪو ٿي هڪ جاءِ تي ويهي رهڻ ناهن ڏيندا. 24 جون 2016ع تي سائين صدر پنهور ڪراچي جي گلشن حديد کان روهڙي اچي پهتو هو. صدر پنهور کي پنهنجي خواب جي ساڀيان لاءِ سنڌ جي سرحدي شهر تنگواڻيءَ وڃڻ جي اڻ تڻ هئي. ساڳيون سوچون سائين حڪيم زنگيجي، سائين بشير سميجي سميت منهنجيون به هيون. صبح جو سويل پوڻين اٺين وڳي صدر ۽ سائين حڪيم کي کڻي زيرو پوائنٽ سکر وٽ مقرر ٽائيم يعني پوري اٺين وڳي پهتا هياسين ته بشير سميجي حيرت جو اظهار ڪيو هو ۽ سندس چوڻ هو ته ”يار اوهان ته ٽائيم جي پابنديءَ جي سلسلي ۾ انگريزن کي به مات ڏئي ويا آهيو.“ سندس حيرت ان ڪري به جائز هئي ڇوته ملڪ خداداد پاڪستان ۾ محفلن، دعوتن، شادين مرادين، پروگرامن ۾ دير سان پهچڻ عام ۽ هلي چلي ڳالهه آهي. ڪنهن محفل ۾ مهمان خاص يا صدارت ڪندڙ ماڻهون جيتري دير ڪندو ماڻهون سندس قد ڪاٺ اوترو ئي وڏو سمجھندا. حالانڪه اها شرم جهڙي ڳالهه ڳڻڻ کپي ته سوين ۽ ڪڏهن ته هزارين ماڻهون محض هڪ ماڻهون جي انتظار ۾ هوندا آهن ته ڌڱاڻو خان اچي ته ڀير تي ڏوڪو لڳي. سائين حڪيم زنگيجو ۽ سائين صدر پنهور جن جو چوڻ هو ته ”ڀلي ڪو ٻيو ٽائيم جي پابندي ڪري يا نه ڪري پر پاڻ کي هر حالت ۾ اهو نئون ٽرينڊ متعارف ڪرائڻ گھرجي“ اهڙن خيالن تي بحث ڪندي اسان جو قافلو روان دوان هو.

 سکر جي شور کان ٻاهر نڪري جڏهن سکر شڪارپور روڊ تي پير رکيا هياسين ته مون صدر کي ٻڌايو هو ته ”هن روڊ جي ٻنهي پاسي قبائيلي سوچڻ جي آبياري ڪئي ويئي آهي ۽ ڪڏهن ته هي علائقا سنڌ جا وانا ۽ وزيرستان سمجهيا ويندا هيا“. جهانو خان، لکي شهر ۽ ان جي آسپاس وارن علائقن ۾ تعليم تباهه آهي، امن جي پکي کي ڪهي ان جا تڪا ٺاهي سردارن کائي ڇڏيا آهن، صحت جو سهولتون ناپيد آهن، پيئڻ جي پاڻيءَ لاءِ ماڻهن کي ميلن جو سفر ڪرڻو پوندو آهي پر وڏا وڏا محرابي گيٽ سردارن جي عظمت جي گواهي ڏيڻ لاءِ جوڙيا ويا آهن. ”ڪاش ڪو راحيل شريف جهڙو ماڻهون اچي هنن سردارن جي لاک لاهي“ صدر پنهنجي راءِ ڏني. مون کيس وراڻيو ته ”يار هي جيترا مڙس ماڻهون نظر اچن پيا اوترا ناهن هنن لاءِ تڪ جو ايس ايڇ او ئي ڪافي آهي جيڪڏهن کيس مڪمل ايڪشن ڪرڻ جا اختيار ڏنا وڃن ته اهي کين رات وچ ۾ پنهنجي اوقات ڏيکاري سگھن ٿا.“ 

 ڳالهين مان ڳالهيون به هليون پئي سفر به جاري هو. جڏهن اسان جو هي قافلو شڪارپور باءِ پاس روڊ کي ڇڏي ڪنڌڪوٽ ڏانهن مڙيو هو ته اتان کان وٺي خانپور تائين وارو روڊ ”هاضميدار“ هو. ياد رهي ته مان جھاڪن، کڏن کوٻن سان ڀريل روڊن کي هاضميدار روڊ چوندو آهيان. هونئن نيشنل هاوي اٿارٽيءَ پاران جڙيل شاندار روڊن کي ڇڏي اوهان شڪارپور، جيڪب آباد، ٺل، لاڙڪاڻو، وارهه يا سنڌ جي اڪثر شهرن ۾ هليا ويندا ته اوهان کي اهڙا ئي منظر ڏسڻ لاءِ ملندا. سنڌ اندر ترقي رڳو چونڊيل ”عوامي نمائندن“ ڪئي آهي باقي عام ماڻهون، شهر، وستيون ۽ واهڻ ويراني ۽ بربادي جا شاهڪار نمونا بڻجي رهجي ويا آهن. اسان جڏهن جھاڪن جون ڳالهيون پئي ڪيون ته حڪيم اهو ٻڌائي اسان مٿان وڄ ڪيرائي وڌي هئي ته ”سنڌ جي ڪيترن ئي علائقن ۾ جتي ويم جون سهولتون ناپيد آهن ڳور هارين عورتن، جن جا ڏينهن پورا ٿيڻ وارا هوندا آهن، کي بيل گاڏين تي چاڙهي هر ڪاهيل زمين ۾ گھمايو ويندو آهي.“ اهو ٻڌي اسين سڀ اهڙا ته خاموش ٿي ويا هياسين جهڙوڪر اسان کي نانگ سنگھي ويو هجي. 

غوثپور شهر کان تنگواڻي لاڙي ڏانهن ويندڙ سمورور رستو گند جو ڍير هيو جنهن کي شهر جي گھٽي چوڻ ڪنهن به صورت مناسب نه هو. صاف نظر پئي آيو ته دڪاندار، گراهڪ گند ڪچرو وچ روڊ تي ڦٽي ڪندا آهن، جنهن جي صفائي ڪڏهن به ناهي ٿيندي، اهو منظر ڏسي ائين پئي لڳو ته اسين تاريخ کان اڳ جي ڪنهن فلم جو سين پيا ڏسون!

سنڌ جي سورن جي هڪ تصوير اسان کي ٿورو اڳيان به نظر آئي جڏهن ٻه ننڍڙا پيرين اگھاڙا ٻار ڏاند گاڏيءَ ۾ ڏاندن جي جاءِ تي ڍڪيل هيا ۽ ان کي ڇڪي رهيا هيا، جڏهن ته هڪ ننڍڙو ٻار ۽ هڪ عمر جو وڏو نوجوان گاڏي تي سوار هيا. اسان کي ان منظر صفا منجھائي وڌو هو. سمجھ ۾ نه پئي آيو ته ان کي ڪهڙو عنوان ڏيون. موهن جي دڙي مان جيڪا بيل گاڏي اسان کي ملي هئي سنڌ وارا اڃا تائين ان تي گذارو پيا ڪن! دنيا ڪٿي پهتي آهي ۽ اسان اڃا ڪٿي پيا بانبڙا پايون. ڇا ايڪويهن صدي جيڪا ٽيڪنالاجيءَ جي صدي آهي ان ۾ اسان ان نموني دنيا وارن سان ڪلهو ڪلهي سان ملائي هلي سگھنداسين؟ ڇا اسان جا معصوم ٻار ائين پيرين اگھاڙا هوندا؟ ڇا اسان کين ائين ئي جانورن وانگي استعمال ڪندا رهنداسين؟ ڇا تعليم، صحت، امن امان وارو ماحول، روزگار جا ذريعا اسان کين مهيا ڪري ڏئي سگھنداسين؟ منهنجي خيال ۾ ته ساڃهوندن ۽ خاص ڪري سنڌ اندر ترقي پسند سياست ڪندڙن لاءِ اهي سوال وڏي للڪار رکن ٿا. هي جيڪي اقتدار جا بکيا سياستدان آهن انهن مان عام ماڻهون جي ڀلائي جي اميد رکڻ ٻٻرن کان ٻير گھرڻ برابر آهي. سنڌ جي پيڙيل طبقي ۽ خاص ڪري مڊل ڪلاس ۽ هيٺين مڊل ڪلاس مان علم، ڄاڻ، عقل، ايمان، احساس، همٿ رکندڙ انسانن کي اڳتي اچڻو پوندو. هونئن به تاريخ ۾ حق پنندي ڪونه ملندا آهن ۽ ويڙهه سواءِ ٻي ڪا راهه به ته نه سُجھي. جڏهن اسان اهي ارمان پئي پچايا ته حڪيم زنگيجي اسان جي زخمي دل تي هي ڳالهه چئي پهو رکيو هو ته ”ها اسان جو هي سفر به ته ان سلسلي جي هڪ ڪڙي ئي ته آهي.“ 

روڊ جي ٻنهي پاسي ڪٿي ڪٿي پاڻيءَ جا وڏا تلاءَ هيا پر گھڻا تلاءُ اڃا پاڻيءَ کان بلڪل خالي به هيا. اهي تلاءُ مڇيءَ جي پيداوار ۾ مک ڪردار ادا ڪندا آهن. مقامي دوست ٻڌايو پئي ته هتي جنهن وٽ به ڪجھ ٻنيءَ جا ٻارا آهن ته وٽس مڇيءَ جو ننڍو يا وڏو تلاءُ ضرور هوندو. سندس اهو به چوڻ هو ته مڇيءَ واري ڪاروبار ۾ سٺو منافعو آهي.  روڊ جي ٻنهي پاسي کان سارين جو رونبو جاري هو. رونبي واري ڪم ۾ گھڻائي عورتن جي هئي. مون اتي هڪ سوال اٿاريو هو ته ”يارو اسان جي ڌرتيءَ جا مرد، ٻار، ٻڍا، عورتون سڀ رات ڏينهن محنت واري ڪم ۾ جٽيل آهن پر پوءِ به کين اٽي جي سير جي حاصلات لاءِ پريشان رهڻو ٿو پوي،  آخر ان جو سبب ڪهڙو آهي؟“ منهنجي ان ڳالهه تي هڪ ڊگھو بحث ڇڙي پيو هو. بشير سميجي ٻڌايو ته هو ڳوٺ ويو هو جتي هن پنهنجي هڪ مائٽ کان پڇا ڪئي ته ”ڏي خبر تو وٽ ڪهڙي ۽ گھڻي ملڪيت آهي؟“  سندس جواب تي سندس مائٽ ٻڌايو ته ”خدا جو شڪر آهي کيس پنهنجو ٻني ٻارو آهي جنهن تي پاڻ پوکائي ڪندو آهي.“  وڌيڪ تفصيل اهو ٻڌايائين ته سندس بچت بس اهي ڪڻڪ جو ان آهي جيڪو ٻارهن مهينا گھر جا ڀاتي کائيندا آهن. بشير کيس چيو ته ” مان اوهان کان تمام گھڻو غريب آهيان پر اوهان کان منهنجي حياتي سٺي ٿي گذري؛ منهنجا ٻار سٺن اسڪولن ۾ پڙهن ٿا، شهر ۾ رهندي اسان جي گھر جي جيڪڏهن بجلي هلي به ويندي آهي ته يو پي ايس ڪري بلب ۽ پنکا بند ناهن ٿيندا“. عين انوقت سامهون مينهون پئي ويون ۽ سائين حڪيم زنگيجي چيو ته ”جهڙي تهڙي مينهن جي قيمت به لک کان گھٽ ناهي ۽ جنهن ڀاڳئي وٽ ڏهه ويهه مينهون هجن ته اهو ڪهڙي نموني غريب آهي؟“ ڳالهه سندس غور طلب هئي. بشير چيو ته ”اهو سڄو معاملو مس مينيجمنٽ جو آهي“ جڏهن ته منهنجي راءِ هئي ته ”انهن ڳالهين سان گڏ جيڪو ماڻهون پيداوار ڪري ٿو ان کي صحيح اگھ به ڪونه ٿا ملن“ ۽  گڏيل راءِ اها هئي ته ان جو هڪ وڏي ۾ وڏو سبب ته محنت جو استحصال پڻ آهي. اسان جا ماروئڙا جيڪي چانور هت پوکين ٿا ڪراچيءَ جي فائيو اسٽار هوٽلن ۾انهن مان اڌ پاءُ بريانيءَ جي پليٽ جي قيمت ڇهه ست سئو کان گھٽ ناهي جڏهن ته ڪڙميءَ کي ته پوري مڻ جا ست سئو مليا ته ڄڻ ڇيهه ٿي ويو. منهنجي راءِ اها به هئي ته ”اسان جي سرندي وارن توڙي غريب ۽ ٻهراڙيءَ جي ماڻهن کي جن وٽ ڪو زمين جو ٽڪرو ناهي يا جن کي اتي ڪا ملڪيت وغيره به ناهي انهن کي شهرن جو رخ ڪرڻ گھرجي. شهرن ۾ صحت، تعليم، روزگار، امن امان جون سهولتون گھڻيون ته ناهن پر پوءِ به ٻهراڙين جي ڀيٽ ۾ جھجھيون آهن. اتي پهچڻ سان کين غلاميءَ واري جاگيرداري، قبائلي نظام مان به آجبو ملي ويندو ته هوريان هوريان اهي پنهنجو پاڻ کي نئين ماحول ۾ ايڊجسٽ ڪري ويندا.“ صدر سائين احتجاجي نموني اعتراض اٿاريو هو ته ”سائين ان نموني ته اسان جي پيرن هيٺيان زمين نڪري ويندي“ مون جواب ۾ کيس چيو هو ته ”مون ڳالهه بي زمين ۽ ڪنهن به ملڪيت کان وانجھيل ماڻهن جي ڪئي آهي، اهي جيڪڏهن ڳوٺن ۾ رهن يا شهرن ۾ زمين جي مالڪي واري معاملي سان سندن ڪوبه سروڪار ناهي ۽ ٻيو ته سنڌي ماڻهن جو شهرن ۾ اچي رهڻ سان شهرن جي مالڪي مظبوط ٿيندي جنهن جي اڄ شديد ضرورت آهي ۽ جيڪي ماڻهون شهر ۽ ٻهراڙي ۾ رهڻ جو خرچ برداشت ڪري سگھن ٿا ۽ اهي اڳ ئي ائين ڪن پيا. سرندي وارن وڏيرن، پيرن، ميرن، جاگيردارن، سياستدانن مان ڪهڙو آهي جنهن کي ويجھي شهر يا ڪراچي، سکر، حيدرآباد يا ويندي اسلام آباد ۾ رهائش نه هجي؟“  اسان جون ڳالهيون هلي رهيون هيون، ڪار به پنهنجي رفتار سان روڊ تي ڊوڙي رهي هئي، پاسي وارا ڳوٺن جا منظر پويان ڀڄي رهيا هيا ۽ وقت کي ته ڪو بريڪ ئي ناهي هوندو. 

اسان تنگواڻيءَ ۾ دوستن کي ڏهين وڳي جو ٽائيم ڏنو هو ۽ پوري وقت تي اتي پهتا هياسين ته مقامي دوستن فون تي التجا ڪئي ته بس پنج منٽ ڪٿي ساهي پٽي اچو ته جيئن عوامي جمهوري پارٽي (اي جي پي) جا مقامي دوست تنگواڻي موڙ تي گڏ ٿي سگھن. وقت تي پهچڻ واري معاملي تي هڪ دفعو وري اسان ڳالهائڻ لڳا هياسين. بهرحال ٿوري جھٽ ساهي پٽي روانا ٿياسين ته تنگواڻي موڙ وٽ جڙيل گيٽ تي  AJP جي جھنڊن جو جھڳٽو نظر آيو.

 جتي ڪيئي نوجوان پنهنجي موٽر سائيڪلن سان گڏ بيٺا هيا. اسان جيئن ئي اتي پهتا هياسين ته ڪارڪنن نعرءِ اي جي پي جيئي اي جي پي، نعره سنڌ نعره تعليم، جيئي سنڌ جيئي تعليم جهڙن نعرن سان اسان جو گرمجوشيءَ سان استقبال ڪيو هو. ڪارڪنن سان گڏجي اسان جو قافلو پنهنجي منزل طرف روانو ٿيو هو 

۽ جڏهن اسان تنگواڻي شهر ۾ پهتاهياسين ته شهري وڏي اتساهه سان اسان جي ريلي کي ڏسي رهيا هيا. تنگواڻي سنڌ جي سرحدي شهرن مان هڪ آهي. تنگواڻيءَ کان ٿورو اڳيون شاهي شهر آهي ۽ اڳيان بلوچستان جي سرحد شروع ٿيندي آهي. سنڌ ۽ بلوچستان سان لڳ شهرن ۾ قبائلي سسٽم تمام مظبوط آهي، هتي رهندڙ قبائيلين ۾ گھڻيون ذاتيون بلوچن جون آهن. دليري، مهمانوازي، ياري دوستي نڀائڻ جهڙا گڻ رکندڙ دوستن سان ملي ڪري تمام گھڻي خوشي ٿي رهي هئي. اڳ مون تنگواڻيءَ جو صرف نالو ٻڌو هو ۽ اڄ ان شهر ۾ پير پاتو هوم جت وڻ نالي ڪابه شيءِ نه هئي. عوامي جمهوري پارٽي تعلقه تنگواڻيءَ جي ڪارڪنن جي تنظيمي گڏجاڻي شهر کان ٿورڙو ٻاهران ڪنهن ڳوٺ جي ڀڪ ۾ هڪ اين جي او ”لطيف ڊويليپمنٽ آرگنائيزيشن“ (LDO) جي آفيس ۾ رکيل هئي. ان اجلاس ۾ پنجاهي کن دوست شريڪ ٿيا هيا. پروگرام جي ڪمپيرنگ ۽ آجياڻي جي تقرير تنگواڻي اي جي پي جي روح روان محترم عبدالرحيم گورجاڻي جن پئي ڪئي. 

آجياڻي واري تقريب ۾ آيل مهمانن جا ٿورا مڃيندي مختصر نموني علائقي جي سماجي، سياسي صورتحال تي پڻ روشني وڌائون. سندس چوڻ هو ته اڳ سندن علائقي ۾ تمام گھڻا قبائلي جھيڙا هوندا هيا پر جھيڙيندڙ برادرين وچ ۾ سرچاءُ ٿي چڪا آهن سواءِ سبزوئي ۽ ساوند قبيلن جي تڪرار جي جنهن ۾ تقريباً 175 انسان قتل ٿي چڪا آهن. سندس چوڻ هو ته اهو جھيڙو هڪ معمولي ڳالهه تان شروع ٿيوهو. افسوس ته اهڙن جھيڙن جھٽن ۾ عام غريب ماڻهون ماريا ويندا آهن جن جو انهن جھيڙن جھٽن سان پري جو به ڪو واسطو ناهي هوندو، بس جھيڙيندڙ قبيلي سان همذات هئڻ انهن جو ڏوهه ٿي پوندو آهي. گورچاڻي صاحب وڌيڪ اهو به ٻڌايو ته گڊو ٿرمل پاور ڪشمور ضلع اندر آهي جنهن جي ڪري پوري پاڪستان جي گھرن ۽ ڪارخانن ۾ بجلي هلندي آهي پر افسوس ته ان نعمت کان ضلع جا ننڍا وڏا شهر ۽ ڳوٺ محروم آهن. پنهنجي ڳالهه وڌائيندي اهو به چيائون ته گئس جي پيداوار ۾ پڻ سندن ضلع ڪشمور تمام اهميت وارو آهي جتي ٻه وڏيون گئس فيلڊس هرهڪ ڪنڌڪوٽ گئس فيلڊ ۽ چاچڙ گئس فيلڊ آهن. چاچڙ گئس فيلڊ ۾ هن وقت ٻه هزار ملازم ڪم ڪن ٿا انهن مان سؤ ملازم به سنڌي نه هوندا ۽ انهن مان ڏهه ملازم به ڪنڌڪوٽ يا ڪشمور ضلع جا نه هوندا. 

گورچاڻي صاحب جي تقرير کان بعد مون کي پڻ ڳالهائڻ جو موقعو ڏنو ويو هو. مون پنهنجي تقرير ۾ اها ڳالهه ڪئي ته دنيا اندر اهو هڪ مڃيل اصول آهي ته قدرتي وسيلا جنهن علائقي ۾ ملن ته سڀ کان پهرين ان علائقي واسين جو ان تي حق سمجهيو ويندو آهي. جتي جتي قدرتي وسيلا مليا ته انهن علائقن ۾ رهندڙ ماڻهن جون تقديرون ئي بدلجي ويون. پر افسوس ته سنڌ اندر الٽي گنگا پئي وهي. ان جو هڪ سبب ته اسان جي اقتداري پارٽين جي غداري آهي. اهي جڏهن ووٽ وٺڻ ايندا آهن ته گھر گهر وڃي ماڻهن جون ننڊو ڦٽائي ڇڏيندا آهن پر جڏهن پاور ۽ اختيار کين ملندا آهن ته اهي گڏهه جي مٿي تان سڱن وانگي گم ٿي ويندا آهن. ان سان گڏ اسان جي عوام کي پڻ زبان تي لڳل تالا بنديءَ کي ٽوڙڻ گھرجي. اسان جو عوام اقتداري وڏيرن کان فضيلت سان سوال ڪن ته قبلا اوهان ته ڪروڙپتي بڻجي ويا پر عام ماڻهونءَ جي حالت ۾ ته ڪو ڦيرو ڪونه آيو، کين صحت، تعليم، روزگار جون ڪي به سهولتون نه مليون ان صورت ۾ اسان اوهان کي ووٽ ڇو ڏيون؟

منهنجي تقرير کان پوءِ شعله بيان مقرر پياري حڪيم زنگيجي جو وارو هو. حڪيم جو چوڻ هو ته اسان جي ماڻهن کي سمجھڻو پوندو ۽ کين پنهنجي حقن لاءِ ويڙهاند ڪرڻي پوندي. حڪيم عوامي جمهوري پارٽي جي پاليسين متعلق ڳالهائيندي چيو ته اسان جي آئين ۾ واضع لکيل آهي ته يونٽ کان وٺي مرڪز تائين هر سال پارٽيءَ عهديدارن جي چونڊ ٿيندي ۽ جيڪي اميدوار حصو وٺندا ته انهن لاءِ لازم آهي ته ڪنهن به هڪ عهدي ته ٻن دفعن جي چونڊجڻ بعد کين هڪ سال انتظار ڪرڻو پوندو. اسان ان نموني سنڌ جي ترقي پسند سياسي پارٽين ۾ هڪ مثال قائم ڪيو آهي ته هي پارٽي ڪنهن به خاص فرد جي ناهي پر هي پارٽي سنڌ جي پارٽي آهي، سنڌي عوام جي پارٽي آهي ۽ سندس ڪارڪنن جي پارٽي آهي.  

آخر ۾ صدر الدين پنهور ايڊوڪيٽ عوامي انداز سان تمام تفصيلي تقرير ڪندي پنهنجو مؤقف بيان ڪيو. سندس چوڻ هو ته اسان جي پارٽيءَ تمام ٿورڙي وقت ۾ تمام وڏيون ڪاميابيون حاصل ڪيون آهن. اسان جي جدوجهد ڪري هنوقت تعليم وارو اهم موضوع هرزبان تي آهي. عوامي جمهوري پارٽي تعليم جي مسئلي تي وصل مارچ، شارٽ مارچ، لانگ مارچ ڪري سنڌ جي ماڻهن کي تعليم جي اهميت کان واقف ڪيو. هونئن اها به حقيقت آهي ته جيستائين تعليم نه سڌرندي اسان جي سياست، اسان جي معيشت، اسان جي زندگين جو عام وهنوار نه سڌرندو.

آخر ۾ صدر پنهور عوامي جمهوري پارٽي تعلقه تنگواڻيءَ جي چونڊيل عهديدارن نصرالله ڏاهاڻي صدر، امام بخش بجاراڻي جنرل سيڪريٽري، خيربخش کوسو آفيس سيڪريٽري، دين محمد فنانس سيڪريٽري، نذر محمد پريس سيڪريٽري، فاروق بجاراڻي جوائنٽ سيڪريٽري جن کي قسم کڻايو.هن محفل جي هڪ اهم ڳالهه هي به هئي ته هن ۾ شرڪت ڪندڙن ۾ ٻارن، ٻڍن سان گڏ نوجوان شامل هيا. مون کي تمام گھڻي خوشي ٿي جڏهن شرڪت ڪندڙن مان ٻن نوجوانن پنهنجو تعارف سافوٽويئر انجنيئر ۽ ايم فل اسڪالر طور ڪرايو هو. ان مان اها ڳالهه واضع پي ٿي ته اسان جو پڙهيل لکيل نوجوان سياسي، سماجي، ادبي ۽ علمي پاسن ڏانهن به توجهه ڏين ٿا. اسان جا باهمٿ نوجوان جيڪي مختلف مضمونن ۾ تحقيقي ڪم ڪن ٿا انهن کي لازمي طور سماجي مونجهارن کي حل ڪرڻ واري پاسي واري تعليم به حاصل ڪرڻ گھرجي. ائين ڪرڻ سان اهي ڪنهن مخصوص ماحول ۾ رهندي روبوٽ ٿيڻ کان بچي ويندا.

محفل جي پڄاڻيءَ تي عبدالغفور نوناري وڏي اڪير سان اسان کي پنهنجي اين جي او جي آفيس ۾ وٺي هليو ۽ چيائين ته هي سموري آفيس اوهان دوستن جي هر قسم جي سرگرمين لاءِ هروقت حاضر آهي. نوناري صاحب ماضيءَ ۾ مختلف سياسي پارٽين سان واسطي ۾ رهيو آهي ۽ سندس سوچون سڀاويڪ، همٿ ڏياريندڙ، مدد مهيا ڪندڙ ۽ اتساهيندڙ هيون. عبدلغفور نوناري صاحب رمضان شريف جي مهيني کان پوءِ وڏي پيماني تي هڪ تعليمي ڪانفرنس جي رٿا پڻ جوڙي رکي آهي.

جيئن ته اسان سفر ۾ هياسين ۽ سفر ۾ رهندي روزو نه رکڻ جي رعايت اسلام ۾ پڻ ڏنل آهي ته اسان پڻ اها حاصل ڪئي هئي. اسان جي لاءِ دوستن تنگواڻي شهر جي هڪ گھر جي مٿين ماڙيءَ تي، جنهن کي اتان جا مقامي دوست اي جي پي هائوس ڪوٺي رهيا هيا مانجهاندي جو پرتڪلف بندوبست ڪيو هو. جيستائين ماني لڳي مون ڪنڌڪوٽ ۾ رهائش پذير پنهنجي پياري خوبصورت ۽ خوبصورت سيرت شاعر ۽ گائڪ دوست سائين حسن پنهيار ۽ انتهائي محبتي ۽ صوفي خيالن واري سهڻي جوان سائين ڄام ارسلا خان چاچڙ جن جا ٽيلفون کڙڪايا. سائين حسن چيو ته تنگواڻيءَ کان غوثپور ۽ ڪنڌڪوٽ واري فاصلي ۾ اهو ٽن ڪلوميٽرن جو فاصلو هوندو سو اوهان ڪندڪوٽ پاسي هليا اچون. مون به سائين صدر، بشير، حڪيم جن کي ڪنڌڪوٽ وارن دوستن جي دعوت جو ٻڌايو ۽ اهي به راضي ٿي ويا ۽ جڏهن هلڻ لڳاسين ته رحيم گورچاڻيءَ به ساٿ سان گڏ هيو جو سندس رهائش گاهه ڪنڌڪوٽ ۾ هئي.

تنگواڻيءَ کان ڪنڌڪوٽ وارو روڊ صفا ٺوڙهو روڊ هو جنهن جي ٻنهي پاسي ڪنهن وڻ ته پري جي ڳالهه ڪنهن ٻوٽي جو سايو به نظر نه پئي آيو. اسان جو قافلو اڃا ڪجھ ڪلوميٽر ئي هليو هو ته منهنجي نظر گاڏي جي گرمي پڌ کي ظاهر ڪندڙ انڊيڪيٽر تي پئي هئي ته دل جي جاءِ تي ڄڻ ڪو پٿر لڳو هو. سئي ٻڌائي پئي ته گاڏي تمام گھڻي گرم پئي ٿئي. پري پري تائين ڪو وڻ ٽڻ ته هو ڪونه بس روڊ ڪناري گاڏي بيهار بانٽ کولي جو ڏٺم ته گاڏيءَ جي گرمي پڌ کي نارمل رکڻ وارو پکو نه پئي هليو. ٿورڙي جاچ بعد نقص نظر اچي ويو. ٿيو هي هو ته ان پکي کي هلائڻ لاءِ جيڪا تار بيٽريءَ سان جڙيل هئي اها ٽٽي پيئي هئي. سائين رحيم گورچاڻي ۽ مون وٺ وٺان ڪري اها درست پئي ڪئي ته ڪنڌڪوٽ کان حسن سائين پڇاڻو پئي ڪيو ته ڪٿي پهتا آهيو. جڏهن اسان جو قافلو ڪنڌڪوٽ شهر ۾ پهچي گوليمار واري علائقي ڏانهن مڙيو هو ته مون کي ڪنڌڪوٽ شهر جي پاسي پاڻيءَ تلائن واري پلاٽن تي ٿيل قبضا نظر آيا هيا ۽ جتي هاڻي ڪيئي دڪان ۽ گھر جڙي ويا هيا. مون کي اهڙي قبضا گيريءَ تي ڪابه حيرت نه ٿي هئي، اهو وهنوار هاڻي ڪرپشن وانگر هلي چلي جو معاملو آهي بس اسان جهڙا اٻوجھ وات پٽي قبضاگيرن جي داداگيريءَ کي دل ئي دل ۾ داد ڏيئي رهجي ويندا آهن. پيپلز پارٽيءَ جي جيالن جو اهو وڏو ”وڙ“ آهي ته انهن سنڌ جي شهرن ۾ ڍورن، ڍنڍن، قبرستانن، روڊن رستن، اسڪولن ۽ ڪاليجن جي پلاٽن تي قبضا ڪري ڇڏيا آهن ۽ کين پنهنجي اهڙي ڪريل حرڪتن تي ٽڪو به حيا شرم ناهي.

گوليمار واري علائقي ۾ سائين ارسلا خان چاچڙ اڳ ئي اسان جو انتظار ڪري رهيو هو. سائين جن جي رهنمائيءَ ۾ سندس سيبتي نموني جڙيل اوطاق واري ڪمري ۾ پهتاسين ته اتي سائين حسن پنهنيار سڀني ساٿين سان ڳراٽڙي پائي وڏي چاهه سان مليو. ان بيٺڪ ۾ فرشي ويهڪ جو تمام آرام ڏيندڙ بندوبست ٿيل هو، رلين، وهاڻن، طول وهاڻن سان گڏ جتي ڪمپيوٽر، ڪتاب، ايل سي ڊي سڀ  ڪجھ هيو. حسن سائين بار بار رات رهڻ ۽ سوم رس جي محفل جي دعوت ڏيئي رهي هيو. ارسلا خان اسان کي خوشخبري ڏني ته اوهان جي ڀاڳ ۾ اڄ بجلي به هلي پيئي هونئن انوقت شايد اتي بجلي بند رهندي آهي. اسان اڃا ڳالهين ۾ هياسين ته سائين بشير سميجو ڪمري جي ڀرسان ٻاهران باٿ روم مان موٽريءَ جي جر جي ٿڌي پاڻي سان تڙ ڪري موٽيو هو، ان کان پوءِ ساڳيو ڪم سائين حڪيم جن به سرانجام ڏنو ۽ جيستائين منهنجو وارو اچي ته بجلي موڪلائي ويئي پر ارسلا خان موبائيل تي ڪنهن گھر جي ڀاتيءَ کي هدايتون ڏيئي جنريٽر چالو ڪرايو ۽ ائين مون به دوزخ جهڙي گرميءَ ۾ سڙيل پنهنجو جسم ٺاريو پر اهڙي ڪنهن ڪم کان صدر پنهور سائين الائي ڇو پاسو ڪيو. حسن پنهنيار، ارسلا چاچڙ، مراد فقير، فقير جمن يا نورمحمد ملڪ ۽ اسان گڏ ٿيون ۽ فقير نذير بهلڪاڻيءَ جو ذڪر نه ڪيون اهو ته ممڪن ئي ناهي. ان ڏينهن به فقير نذير سان ماضيءَ ۾ سندس ٿالهه تي ڪيل محفلن جو ذڪر خاص رهيو. ان کان سواءِ  قبائلي جھيڙا انهن جا اثر ۽ انهن مان آجپو ڪيئن حاصل ڪجي تي پڻ سٺي ڪچهري ٿي. سائين ارسلا خان چاچڙ کي اسان اهو ته اڳ ئي ٻڌائي ڇڏيو هو ته اسان مانجهاندو ڪيون پيا اچون ۽ اوهان وٽ بس چانهه چڪو پيئنداسين. سو کير پتي چانهه ۽ خسته بسڪوٽن جي مذيدار مهماني ۾ ان وقت تهان وڌيڪ رنگ رچي ويا جڏهن حسن پنهنيار پنهنجي سريلي آواز ۾ هڪ عدد پنهنجو ۽ هڪ عدد سائين عبدالغفار تبسم جو گيت ٻڌايو. آخر ۾ اسان پنهنجن هنن پرين پيارن کي عوامي جمهوري پارٽي جا مول متا ٻڌايا ۽ کين سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي ته ڪيئن اي جي پي سنڌ اندر سياسي ڪم ڪار ڪندڙ ترقي پسند ۽ قومپرست پارٽين کان منفرد آهي. هنن  پرين پيارن به پنهنجي مڪمل سهڪار جو يقين ڏياريو. دل ته نه پئي چئي پر واپس به ورڻو هو سو دوستن کان موڪلائي وري کڻي واپسي وارن گسن تي ڊوڙڻ شروع ڪيو هوسين ته رستي ۾ صدر اهو چيو ته کيس ڪنهن اهڙي سواري تي ويهاريو وڃي جيڪا سڌو حيدرآباد وڃي. شام ٿيڻ واري هئي ۽ ريل کان سواءِ ٻي اهڙي ڪا سواري نه پئي سجھي سو تڙ تڪڙ ڪري جڏهن روهڙي ريلوي اسٽيشن تي پهتاهياسين ته شام جا ڇهه ٿيڻ وارا هيا. حڪيم ۽ صدر کي اتي ڇڏي مون به کانئن موڪلايو هو جڏهن ته بشير سميجو اڳ ئي زيرو پوائنٽ تي لهي چڪا هيا. 

سنڌ اندر پناهه ورتلن جي نفسيات

پاڪ ۽ هند ۾ جيڪي هندو مسلم فساد ٿيا هيا انهن کي سنڌ جا پناهه گير پاڪستان لاءِ سندن ابن ڏاڏن جي قربانيون ٻڌائيندا آهن جڏهن ته حقيقت ۾اهي فساد ٻنهي ملڪن جي آزاد ٿيڻ کان تمام گھڻو پوءِ ٿيا هيا جن جو ملڪ جي آزاديءَ سان ڪنهن به قسم جو تاريخي لاڳاپو نه آهي. پر پناهه گيرن کي پاڪستان تي ۽ خاص ڪري سنڌ تي قبضاگيريءَ لاءِ ڪي ته مظبوط بهانا گھربل هيا سو هو اها ڳالهه وڌائي چڙهائي پيش ڪندا رهيا آهن. هن خطي ۾ انگريزن جي ڪالونيءَ خلاف مسلم ليگ جي ڪابه جدوجهد نه رهي آهي. مسلم ليگ تي ته اهي الزام لڳندا رهيا آهن ته انهن انگريزن جي ويڙهايو ۽ حڪومت ڪيو جي پاليسيءَ کي هٿي ڏيندي هند ۽ سنڌ جي مسلمانن وچ ۾ ويڇا وڌايا هيا. غلاميءَ خلاف حقيقي تحريڪون ته ڪانگريس، سورهه بادشاهه پير سائين پاڳاري، سرحدي گانڌي سرخپوش اڳواڻ باچا خان وارن پاران هلايون ويون هيون.

دنگن فسادن بعد وڏي پيماني ٿيل انهيءَ لڏ پلاڻ بعد جيڪي پناهه گير سنڌ پهتا هيا ته سنڌ جي ماڻهن انهن کي ”ماڪڙ“ سان پيٽ ڏني هئي ۽ کين مڪڙ ڪري به سڏيندا رهيا آهن.

ماڪڙ جي خصوصيتون هي آهن ته انهن جو پيٽ ڪڏهن به ناهي ڀربو، وات کان کائيندا ويندا آهن ۽ پويان ڪڍندا رهندا آهن. اهي وڏن ٽولن جي صورت ۾ اوچتو فصلن، وڻن ٽڻن، ٻيلن تي حملو ڪندا آهن ۽ سندن وڃڻ کان پوءِ بس تباهيءَ جا منظر هوندا آهن. اهي هر شيءِ کائي چٽ ڪري تهس نهس ڪري ڇڏيندا آهن.

هاڻي جيڪڏهن مٿين ٻڌايل وصف کي سامهون رکي اسان سنڌ جي پناهه گير لڏي جي نفسيات کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪنداسين ته اسان کي واضع نظر ايندو ته اهي مٿي بيان ڪيل سموريون خصوصيتون منجھن مڪمل نموني سمايل آهن. هي جڏهن ٽولين جي شڪل ۾ هتي پهتا هيا ته سندن حالتون انتهائي خسته هيون. هتي کين هر شيءِ مفت ۾ ملي هئي. کين محلاتن جهڙا گھر، ملڪيتون، زمينون، جاگيرون کين عطا ڪيون ويون. وڻج واپار ڪرڻ جا سمورا موقعا هنن پنهنجي قبضي ۾ ڪري ڇڏيا هيا.  پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ ملڪي وهنوار هلائڻ وارن ڪامورن ۾ سڀ کان وڌيڪ انگ سندن هيو. سنڌ جا شهر سندن حوالي ڪيا ويا. اڄ هي جيڪي سنڌ جي وڏن شهرن جي وڏن رهائشي ڪالونين ۾ رهن ٿا، جتي تعليم، صحت، روزگار جا بهتر موقعا موجود آهن ته اهي انهن جون پنهنجي محنت تي قائم ٿيل ناهن اهي ته سڀ کين عطا ٿيل آهن يا سندن هيرا ڦيريءَ سان ڦٻايل آهن. پاڪستان ٺهڻ کان وٺي هر ڊڪٽيٽر جي هي اکين جا تارا رهيا آهن. ضيا الحق، اسلم بيگ، مشرف کان سواءِ مسلم ليگ ۽ پ پ پ وارن هنن ناٽڪي کدڙن کي ريجهائڻ ۽ پرچائڻ لاءِ سونن چمچمن سان کارايو پياريو، کين هر دفعي سنڌ جو مالڪ بڻايو ويو، ايامن کان سنڌ جي گورنري سندن حوالي آهي پر سندن پيٽ آ جو ڀرجي ئي نه ٿو ۽ محروميءَ جو راڳ هر جاءِ تي پيو الاپجي.

 حيدرآباد ۽ ڪراچي ايشيا جا خوبصورت شهر هوندا هيا پر سندن اچڻ کان پوءِ اسان جي شهرن جو امن امان غائب ٿي ويو. شهرن مان پنهنجائپ موڪلائي ويئي. شهرن جي سڃاڻ دنگا، فساد، ڀتاخوري، ٽارگٽ ڪلنگ، اسٽريٽ ڪرائم وڃي رهيا جتي ڪوبه محفوظ نه رهيو. ايڌي جهڙن فرشته صف انسان جي گاڏين مان کلن جي ڦرلٽ، حڪيم سعيد جهڙي انمول انسان جو قتل ۽ اهڙا ٻيا ڪيئي ناقابل معافي جرم ٿيندا رهيا ۽ ٿيندا رهن ٿا.

مان سوچيان پيو ته اسان جا وڏڙا ڪيترا نه سياڻا هيا جن کين ”ماڪڙ“ سان ڀيٽ ڏني هئي پر ساڳي وقت اهو به ڏسان ٿو ته اسان جا جيڪي انوقت اڳواڻ هيا اهي ڪيترا نه اياڻا هيا، وٽن مستقبل لاءِ ڪوبه وزن نه هيو ۽ اهي هنن ناٽڪي ماڻهن جي هش تي خوش ٿي پنهنجي ڌرتيءَ جي ماڻهن وچ ۾ نفاق وجھي پنهنجي ڌرتي کسائي ويٺا هيا. تازو عوامي آواز ٽي وي جي پروگرام ٽئين رخ ۾ ڳالهه ٻولهه ڪندي هڪ دانشور ٻڌايو پئي ته سائين جي ايم سيد هندستان جي شهرن يوپي، سي پي، بهار ۾ وڃي اتي مسلمانن کي سنڌ اچڻ جون دعوتون ڏنيون هيون ۽ کين چيو هو ته جلدي اچو سنڌ جا شهر اوهان جي آمد لاءِ بي چين آهن. سائين پنهنجي ان ”نيڪ ڪم“ لاءِ ڪراچي اندر پنهنجي ذاتي ملڪيت مان 50 ايڪڙ زمين مهاجرن جي آبادگاريءَ لاءِ کين تحفي ۾ ڏئي ڇڏي هئي، جتي هاڻي بهار ڪالوني جڙيل آهي ۽ ڪنهن به سنڌيءَ کي اتي وڃڻ جي اجازت ناهي. دبئي ۾ سنڌين جي هڪ محفل ۾ وسعت الله خان هڪ تاريخي جملو چيو هيو ته ”جيڪڏهن سنڌي هندو ۽ سنڌي مسلمان پاڪستان ٺهڻ کان اڳ گڏ ويهي ڪا حڪمت عملي جوڙين ها ته کين ڪنهن ٽئين ملڪ ۾ هن نموني گڏجڻ جي ضرورت ئي نه پوي ها. “

تنهنجي ياد جي وري آ وير....بابا سائين علي گل لاهوتيءَ جي ياد ۾ لکيل ٻه اکر

   

تصويرون اهي سهڻيون هونديون آهن جن ۾ رنگن جو امتزاج خوبصورت هوندو آهي. انهن تصويرن ڇڪڻ واري ڪيمرا سٺي هوندي آهي يا ڦوٽو ڪڍندڙ ماڻهون ماهر هوندو آهي، جنهن کي خبر هوندي آهي ته ڪهڙي ڪنڊ کان ڦوٽو وٺڻ گھرجن. پر ڪن تصويرن ۾ اهڙي هڪ به خوبي ناهي هوندي. انهن ۾ نظر ايندڙ ماڻهون به عام، سادا ۽ سٻاجھڙا هوندا آهن کين خبر ئي ناهي هوندي ته ڦوٽو ڇڪرائڻ لاءِ ڌوتل پوتل ڪپڙا پهرڻ گھرجن، وارن ۾ تيل ڦليل وجھي انهن کي ڦڻيءَ سان سنوارجي ۽ مٿان ظلم اهو ته ڦوٽو ڇڪڻ واري کي به تصويرن وٺڻ جي ڪا خاص مهارت ناهي هوندي. هوسڀني کي قطار ۾ بيهاري ڪيمرا جو بٽڻ دٻائي ڇڏيندو آهي، پر ان هوندي به اهي تصويرون ڪنهن شاهڪار کان گھٽ ناهن هونديون.  هونئن به جڏهن اوهان هاري سينگاري، ماهر ڦوٽوگرافر کان ڦوٽو ڇڪرايو ٿا ته ان ۾ اوهان جي اصليت صفا گم ٿيو وڃي. ان ۾ جيڪڏهن اوهان سهڻا ٿا نظر اچو ته اهو ڪيمرا ۽ ايڊيٽنگ واري جو ڪمال چئبو.

ضروري ناهي ته هر تصوير هر انسان لاءِ هڪ جيتري اهميت واري هجي. واڱڻ ڪن لاءِ وائي ته ڪن لاءِ باديءَ چوڻيءَ مطابق سٺي ۽ خراب، سهڻي يا بدصورت هئڻ وارا فيصلا هر ماڻهون پنهنجي اک سان ڪندو آهي. تجريدي آرٽ جا شاهڪار اسان جهڙن اڻ ڄاڻ ماڻهن لاءِ اوٽ پٽانگ لڪيرون ۽ بي ترتيبيءَ سان رکيل ٻاراڻا رنگ ٿي سگھن ٿا. سهڻي تصوير اها ئي هوندي آهي جنهن ۾ ماڻهون جيئن اندر ۾ آهي اهڙوئي ٻاهر نظر اچي. مان سمجھان ٿو ته سهڻيون اهي تصويرون آهن جن ۾ ماڻهون سهڻا هوندا آهن. ان قسم جون تصويرون پنهنجي تاريخ جون ساکي بڻجي پونديون آهن. بنا مهارت جي، سادي ۽ عام ڪيمرا سان مون به گھڻا سال اڳ هي شاٽ ورتوهو. هن ۾ منهنجون محبوب هستيون شامل هيون. منهنجو مرحوم بابا علي گل، منهنجي امڙ ٿڌي ۽ منهنجو ڀاءُ احمد بخش عرف انب، منهنجي ڀاڄائي ۽ منهنجي گھرواري ۽ ننڍڙا ۽ ننڍڙيون (جيڪي هاڻي جوان ٿي ويا آهن/ٿي ويون آهن) شامل آهن. هيءَ تصوير اڄ به منهنجي لاءِ شاهڪار پينٽنگ کان گھٽ ناهي ڇوته انهن ۾ منهنجو وجود پيل آهي. بابا سائين، امڙ سانئڻ ۽ منهنجو اڪيلو ڀاءُ هن جهان کان ڏور ڪٿي هليا ويا آهن. هن دنيا ۾ سندن يا ته ڪي يادون وڃي بچيون آهن يا اهي تصويرون آهن جيڪي مون لاءِ  خوبصورت، شاهڪار ۽ تاريخي حيثيت رکن ٿيون. پر پوءِ به الاءِ ڇو هاڻي منهنجي زندگي وانگر اهي تصويرون پڻ اڌوريون ٿيون ڀاسجن شايد ان ڪري ته انهن ۾ زندگيءَ جو رنگ ڀرڻ وارا جو نه رهيا. اڄ جڏهن دنيا وارا والد جو ڏهاڙو پيا ملهائين ته مون کي بابا لاهوتي علي گل پيو ياد اچي جيڪو ڳوٺ پنواڙي توڙي سکر واري ڪواٽر ۾ جاءِ جاءِ تي پنهنجو نالو ”علي گل لاهوتي“ لکندو هو ۽ جهڙوڪر کيس ادراڪ ٿي ويو هو ته هاڻي هو هلڻ هارو آهي ۽ مستقبل ۾ پنهنجو پاڻ کي اسان سان گڏ هئڻ جو احساس ڏيارڻ لاءِ اهي نالا لکندو وتندو هجي. اسان گھر کي چن هڻائڻ مهل ان ڳالهه جو خاص خيال رکيو هوته بابا سائينءَ جي پنهنجي هٿ سان لکيل اهي لفظ ”يادگار علي گل“ نه ميسارجي.. واقعي هو صحيح هو، مان هرروز صبح سان اٿندي ئي سندس هٿ سان لکيل سندس نالو ڏسندو آهيان، بلڪل ان نموني جيئن صبح صبح هندو مورتين جي سامهون پوڄا پاٽ ڪندا آهن. بابا سائين سکر ۾ رهندي ڪي دوست ٺاهي ورتا هيا. نوگز پير تي هليو ويندو هو ۽ اتي روزانه حاضري ڀريندڙ ماڻهن سان سندس واقفيت ٿي ويئي هئي. پاڻي جي ٽانڪي وٽ مهر دڪاندار سان سندس صحبت ٿي ويئي هئي، جيڪو سندس لاءِ اڄ به پڇائون ڪندو آهي. اونهاري جي مند ۾ هو جيڪو قلفي وارو بابا سائينءَ کي روز هڪ قلفي مفت ۾ ڏيندو هو هاڻي اهو به اداس ٿو لڳي. بابا سائينءَ مصالحي دار ٻوڙ ۽ برياني جو عاشق هوندو هو. بابا سائين مون کان پئسا وٺي سکر مان حمام دستو وٺي آيو هو ۽ ان ۾ مصالا ڪٽي انهن کي شيشيءَ ۾ بند ڪري پنهنجي کيسي ۾ رکندو هو ۽ جڏهن کيس ٻوڙ ڏيندا هياسين ته هو کيسي مان اها ننڍڙي شيشي ڪڍي ان مان مصالحا ٻوڙ تي ٻرڪي کائيندو هو. کيس مرچائي پڪوڙا تمام گھڻو وڻندا هيا. امڙ جي ابتڙ مٺاڻ واريون شيون ته کيس زهر لڳنديون هيون. شايد انڪري ئي بابا جي طبيعت به شوخ هوندي هئي ۽ امڙ ڪپهه جي ڦورن وانگي نرم ملائم هوندي هئي. بابا سائين سير تفريح جو شائق هوندو هو. راڻيپور، قلندر، لونگ فقير جا ميلا مون کي بابا سائينءَ گھمايا هيا. پاڻ ڪيئي دفعه قلندر جي ميلي کان پوءِ لاهوتين جي ٽولن سان گڏ پنڌ ئي پنڌ لاهوت لامڪان جون زيارتون ڪري آيا هيا. جڏهن اڃا مڪمل نموني پوڙهائپ مٿن غالب نه ٿي هئي ته ايران مان به زيارتون ڪري آيا هيا.

بابا سائين تترن، هرڻن، وهين جي شڪار جا شوقين هوندا هيا. اونهاري ۾ کجين جي مند ۾ جڏهن اصيل کجيءَ جا ڏنگ پنهنجي جوڀن تي هوندا آهن ته خبر ناهي ڪهڙي ڏيهه کان لکن جي تعداد ۾ وهيا هتي اچي واسو ڪندا آهن. ان سيزن ۾ لڳ ڀڳ هروز نه ته هڪ ٻئي يا ٽئين ڏينهن وهين جي مذيدار گوشت سان اسان جي ديگڙي ٽهڪندي نظر ايندي هئي. بابا جيڪو آخر وقت ۾ هڏن جو پڃرو ٿي ويو هو پر سندس دماغي حالت سؤ فيصد صحيح هوندي هيس. ڳوٺ کان خيرپور ۽ خيرپور کان سکر ۽ سکر جي باءِ پاس کان ڪواٽر تائين اڪيلي ايندو ويندو هو. هو مون کي دعائون ڏيندو هو ۽ چوندو هو ته جيڪڏهن تون نه هجين ها ته بس پنهنجي نسل جو قافلو جهڙوڪر بيهجي وڃي ها پر امڙ وانگر کيس به موالي ڀاءُ احمد بخش عرف انب جو سور اندر ئي اندر ڳاري ۽ ساڙي رهيو هو.

ان ڏينهن ڪواٽر ۾ اڪيلو هئس ۽ آخري دفعو جڏهن بابا سائينءَ جي ننڍڙي پيٽي کولي سندس شيون ڏٺيون هيم ته اکين مان ڳوڙها نيسارا ٿي نڪتا هيا. الائي ته ڇو مون کي انهن ڳوڙهن سان گڏ پورو ڪمرو خوشبوءَ سان واسيل لڳو هو. بابا سائين جا اهي هڪ ٻه ميرا سيرا ڪپڙن جا جوڙا، حمام دستو، اها ننڍڙي شيشي جيڪا مصالحن سان ڀريل هئي، هڪ ننڍڙو نوٽ بوڪ جنهن ۾ هو پنهنجي حساب سان ڏيتي ليتيءَ جو حساب ڪتاب رکندو هو. جنهن ۾ اهو به لکيو هيائين ته ”سٺئي جي پل تي مجيد (منهنجي پٽ مجيب کي هو مجيد چوندو هو) کي هيترا پئسا ڏنم.

بابا سائين جيتري تنهنجي ياد اڄ پيئي اچي، جيتري تنهنجي ڪمي اڄ پئي محسوس ٿئي ان جو ڪاٿو تنهنجي جيئري ته ٽڪو به نه هوندو هو. تنهنجون مون کي چيل اهو ڳالهيون جيڪي مون کي انوقت پنهنجي بيوقوفي جي ڪري زهر لڳنديون هيون اڄ ڏاهپ ڀريون ٿيون لڳن. مان ڪيترو نه بدقسمت آهيان ته اسان حقيقي معنى ۾ ته اوهان کي سڃاتو ئي نه هو.  

Dream "Big Crime"

Mostly I didn’t remember my Dreams.  However, today when I slept in my room for while after morning I saw a Dream and strangely I do remember it completely as it was reality rather than dream. In dream I with my friend Shahid Khair (who is studying in America now a days) were standing on one of city’s chowck. Suddenly one very beautiful bird appears before us. Shahid told me that “that is Shaman, I know him” eventually he called him and Shaman came to him without any hesitation. Apparently Shaman was harassed and confused.  My friend Shahid greeted him and let him go. Besides us one more guy told his friend that “that was Shaman”. Shahid further informed me that: "today Government arrested many Birds and Shaman was one of them"!

I wonder why Government did so; these birds are innocent and not capable to do any crime! Perhaps their innocence is big crime in eyes of government!!!???

آن لائين سنڌي ڊڪشنريءَ ۾ سنڌي پهاڪن جون غلط سمجھاڻيون.

اڄ جو پهاڪو

ماسيون ٿين نه مائرون،ڪاڪا ٿين نه پيءُ.

ماسِي ٿئي نه ماءُ، چاچو ٿئي نه پيءُ. ماسي = ماٽيلي ماءُ. پيءُ جي ٻي زال.چاچو = نڳو پيءُ، ماءُ جو ٻيو مُڙسُ.ماٽيلي ماءُ ۽ نِڳو پيءُ ڪڏهن به ماءُ پيءُ جو مَٽُ يا نعم البدل نٿا ٿي سگهن. انهن جي پيار ۾ اُها ارپنا نه هوندي. مثال: ”ماءُ ساماءُ ٻيو سڀ دنيا جو، ماسي ٿئي نه ماءُ توڙي ڪڍي ڏئي ساهه.“ (گلقند 119)

http://dic.sindhila.edu.pk/define/%D8%B3%D9%86.php

خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته انٽرنيٽ تي سنڌي ٻولي جي بقا لاءِ جيڪي اهم ڪم ڪيا ويا آهن انهن ۾ سنڌي آن لائين ڊڪشنري ۽ لغتن جون سمجھاڻين تي ٻڌل ويب  سائيٽس به هاڻي نظر اچن ٿيون. مون جيڪي ويب سائيٽس بوڪ مارڪ ڪري اسٽيٽس بار ۾ محفوظ ڪري رکيون اٿم ته مٿي ڄاڻايل سنڌي ڊڪشنريءَ به انهن مان هڪ آهي ته جيئن بنا ڪنهن وقت جي زيان جي جلد از جلد پنهنجي گھربل سائيٽ تي پهچي سگھان. پر افسوس ان وقت ٿيو جڏهن ان ۾ ملندڙ 

.معلومات مون کي منجھائي وڌو جنهن جو تفصيل هيٺين ريت آهي.

اڄ جو پهاڪو ”ماسيون ٿين نه مائرون، ڪاڪا ٿين نه پيءُ“ هي پهاڪو آن لائين ڊڪشنري ۽ آن لائين سنڌي لغتون تان مون 

17 جون 2016ع  جي ڏينهن کنيو آهي. منهنجي خيال ۾ ته هن پهاڪي جي جيڪا معنى ڪڍي ويئي آهي اها بلڪل غلط آهي. هتي ماسيءَ کي ويڳي ماءُ ٻڌايو ويو آهي ۽ چاچي کي نڳو پيءُ ڄاڻايو ويو آهي. جڏهن ته ماسي معنى امڙ جي ڀيڻ ۽ 

چاچو معنى والد جو ڀاء؟؟؟؟!!!!

هن ڊڪشنريءَ کي اپ ڊيٽ ڪندڙ ٽيم کي لفظن جي معنى يا لغتن ۽ پهاڪن جون سمجھاڻيون اپ لوڊ ڪرڻ کان اڳ ڪنهن ٻولي جي ماهر کان ضرور صلاح وٺڻ گھرجي. آن لائين ڊڪشنري سڄي دنيا اندر ڪوبه کولي ڏسي سگھي ٿو يا سنڌي ٻوليءَ کي سمجھڻ لاءِ استعمال ڪري سگھي ٿو. هن آن لائين ڊڪشنري ۾ سنڌيءَ مان انگريزي ۽ انگريزيءَ مان سنڌي ٻوليءَ جو ترجمو به ٿيندو آهي پر مون اڪثر مشاهدو ڪيو آهي ته ڊڪشنريءَ ۾ لفظن جو ذخيرو تمام گھٽ آهي. سببن جي ته مون کي خبر ناهي، ٿي سگھي ٿو ته اها ڊڪشنري اڃا تائين اپ لوڊ ۽ اپ ڊيٽ ٿيڻ وارن مرحلن مان گذري رهي هجي پر جيتري به معلومات اپ لوڊ ٿيل هجي گھٽ ۾ گھٽ اها ته صحيح صحيح ڏنل هجي ته جيئن ويب سائيٽ وزٽ ڪندڙ غلط معلومات ملڻ بعد ڪنهن مونجھاري يا غلط فهميءَ جو شڪار نه ٿين. 

اجتماعي خود ڪشي ڏانهن ويندڙ سماج

آمريڪا جي شهر اورلينڊو جي هڪ هم جنس پرستن جي ڪلب ۾ فائرنگ ڪندي 49 انسانن کان هن جهان ۾ رهڻ جو حق کسيندڙ پاڻ به هم جنس پرست ئي نڪتو. تازو جيڪا تحقيق ٿي آهي جنهن ۾ سندس هم جنس پرستيءَ جا پڪا ثبوت سامهون آيا آهن. ڪلب جي ميمبرن، سندس اڳوڻي گھر واري، سندس والد ان ڳالهه جي تصديق ڪئي آهي. 

http://www.sindhexpress.com.pk/epaper/PoPupwindow.aspx?newsID=130403976&Issue=NP_HYD&Date=20160615

فائرنگ جا محرق کڻي ڪهڙا به هجن پر اهو انسانيت خلاف هڪ انتهائي سنگين جرم هو جيڪو متين نالي افغان نوجوان ڪيو هو. ان جا اثر سالن تائين رهندا جنهن ۾ خاص ڪري مغرب ۾ رهندڙ مسلمان ڪميونٽيءَ کي تمام گھڻيون مشڪلاتون پيش اينديون.

مون کي ان خوني حملي سخت دلي صدمو ته رسايو ئي هيو پر ان کان وڌيڪ صدمو اسان جي غير ذميوار اردو ميڊيا جو رهيو. جماعت اسلامي جي امت اخبار ته سڀ ليڪا لتاڙي ويئي ۽ ان انسانيت خلاف عظيم جرم جي مذمت ته رهي هڪ پاسي پر هن پنهنجي ليڊنگ خبر اها هنئي ته افغان نوجوان 50 آمريڪين کي ڀنڃي ڇڏيو.

جهڙوڪر اهي ڪي تتر يا ڪڪڙ هيا. اردو ميڊيا جي ان نموني جي روئي مان اهو تاثرٿو ملي ته جهڙوڪر اهو حملو بي راهه روي جي شڪار آمريڪن کي راهه راست آڻڻ لاءِ ضروري هو ۽ اهي جيڪي مري ويا اهي جهنم رسيد ٿيا ۽ حملو ڪندڙ غازي صلاح الدين جهڙو هيرو هيو.  

 ٻيو جيڪو مون کي افسوس ٿيو ته اسان جي سوشل ميڊيا تي به هن خبر ڪا گھڻي پذيرائي حاصل نه ڪئي. ائين پئي محسوس ٿيو ته مذهبي شدت پسند گروپن سان گڏ نام نهاد لبرل پڻ جهڙوڪر ان خوني حملي تي ناراض ناهن ٿيا. ڪنهن به غلط ڪم ڪار يا واقعي جي مذمت نه ڪرڻ به ان واقعي جي حمايت ئي ليکي ويندي. 

هاڻي سڀني کي اها خبر پئجي ويئي آهي ته جنهن حملو ڪيو هو ان جو پنهنجو به ساڳي وهنوار ۾ مڪمل نموني ڪارو منهن هيو. اسان جا ماڻهون ۽ ميڊيا وارا بنا ڪنهن اڳواٽ تصديق جي غير ذميواراڻو رويو اختيار ڪندي خبرن ۾ سنسي پيدا ڪري اخبار جو وڪرو ته وڌائيندا آهن پر سندن اهڙي عمل جا عام ماڻهن جي دماغن تي انتهائي غلط اثر پوندا آهن ۽ اهي به هابرڊ قسم جي نفسيات جا مريض ٿي ويندا آهن. هتي رڳو پرنٽ ميڊيا جو مسئلو ناهي هتي ته هڪ کان هڪ ناٽڪي ٽي وي چينلس تي دين جا عالم ٿيو ويٺا آهن ۽ سندن من ۾ جيڪو گند آهي ان کي اوڳاڇي، ٽي وي ڏسندڙ سامعين جو مٿو به پيا ڦيرين. اسان جو معاشرو حقيقي معنى ۾ هڪ وڏي نفسياتي ڪيفيت ۾ مبتلا ٿي ويو آهي. هر ماڻهون جي هٿ ۾ لٺ آهي، هر ماڻهون تبليغي آهي، هر ماڻهون مومن ۽ جهادي آهي پر انهن مان 95 سيڪڙو ماڻهون پاڻ انهن ڳالهين کان ڪوهين ڏور آهن. بس سندن اهو مطالبو آهي ته سماج اندر رهندڙ باقي سمورا ماڻهون ائين ئي ڪن جيئن اهي حڪم جاري ڪن ٿا. هت فيس بوڪ تي ڪجھ منهنجا پرين پيارا آهن جيڪي حاڪمانه انداز سان مون کي چوندا آهن ته تون هي ڇو لکيو تو هن ڦوٽو کي شيعر ڇو ڪيو تو هي تبصرو غلط ڪيو وغيرهه.

هونئن به اسان جي مسلم دنيا اندر خدائي فوجدار هئڻ جو انتهائي شدت پسند، انتهائي غلط، انتهائي غير اسلامي، انتهائي نقصانڪار ۽ انتهائي مجرماڻو عمل شروع ٿي ويو آهي.  ڪي مخصوص ماڻهون ٻين ڪن انسانن کي قتل ڪن ٿا، مٿن حملو ڪن ٿا، سندن گھر ساڙين ٿا، زندهه جلائي ڇڏين ٿا رڳو ان ڪري ته کين شڪ هوندو آهي ته اهو فرد يا اهو گروهه ڪو ڏوهه ٿو ڪري يا انهن مٿان اهڙي ڏوهه ڪرڻ جو کين شڪ هوندو آهي يا اهي مٿن اهو الزام ڌري خوني ڪاروايون ڪري پنهنجي انسان دشمن ڪارواين تي پردو رکڻ جي ڪوشش ڪندا آهن.

اجتماعي خودڪشيءَ ڏانهن ويندڙ هن سماج لاءِ بس دعا ئي ڪري سگھان ٿو. 

واڪا ڪرڻ مون وس: عورتن تي تشدد بند ڪريو

11/06/2016

ٻه ٽي ڏينهن اڳ هڪ خبر پڙهي هر اک آلي ٿي ويئي هئي ته هڪ ڇوڪريءَ نالي زينت کي سندس بي رحم ماءُ پسند جي پرڻي تي زندهه ساڙي ماري ڇڏيو هو. تازي خبر مطابق لاهور جي رهائشي پنهنجي ڌيءَ ۽ ناٺيءَ کي گوليون هڻي قتل ڪري ڇڏيو سندن ڏوهه به بس اهوئي هو ته انهن پسند جي شاديءَ وارو گناهه ڪيو هو. سنڌ جي ٿر واري علائقن ۾ ڪولهي، ڀيل، مينگھواڙ عورتن ۽ ٻارڙن سان جنسي ڏاڍائيءَ بعد قتلن جون ڪيئي وارڌاتون رپورٽ ٿي چڪيون آهن. اڃا اهي خبرون پئي پڙهيم هڪ ٻي خبر دل ۽ دماغ تي بم وانگي ڦاٽ کاڌو. ملڪ جي مشهور ليکڪه ۽ سوشل ورڪر ۽ عورتن جي حقن لاءِ آواز بلند ڪندڙ ماروي سرمد کي هڪ ٽي وي شو ۾ هڪ مولانا پاران گاريون ڏنيون ويون. بقول ماروي سرمد جي ته مولانا کيس رنڊي ڪوٺيو ۽ اهو به چيو ته هو سنديس ۽ سنديس ماءُ جي شلوار لهرائي ڇڏيندو ۽ مٿس الرون ڪيون. ٽي وي انتظاميه جي محافظن بعد ۾ ڪاوڙيل مولوي صاحب کي گھر روانو ڪري ڇڏيو. اسلامي نظرياتي ڪائونسل جي شيراني صاحب پاران عورتن جي هڏن نه ٽٽڻ جي حد تائين تشدد کي جائز قرار ڏنو ويو. قومي اسمبليءَ جي فلور تان ملڪ جي وزير دفاع مسٽر خواجه آصف پاران تحريڪ انصاف جي عورت ميمبر شيرين مزاريءَ کي ٽريڪٽر جي ٽرالي سان ڀيٽ ڏيڻ ۽ پنهنجي ان ڳالهه کي صحيح سمجهندي ڪنهن به قسم جي معذرت ڪرڻ کان پاسو ڪرڻ وارن واقعن کي نظر ۾ رکي اهو جائز نموني چئي سگھجي ٿو ته پاڪستان عورتن لاءِ ته جهنم بڻجندو پيو وڃي جڏهن ته سندن حقن جي پاماليءَ جي حوالي سان جنت جهڙي شڪل اختيار ڪري ويو آهي. هتي جنهن کي وڻي اهو عورتن جي خلاف ڳالهائي سگھي ٿو، پنهنجي مردانگي کي ظاهر ڪرڻ لاءِ عورتن کي مارڪٽ ڪري سگھي ٿو، غيرت جي آڙ وٺي ڪنهن به نياڻي کي گولين جو پروڻ ڪري ٻن مهينن ۾ ضمانت تي آزاد ٿي پاءُ تيل مڇن کي هڻي گھمي سگھي ٿو.  پاڪستان اندر عورتن جي جذبن سان گڏ سندن جسمن کي آڙاهن ۾ ساڙڻ ڪا وڏي ڳالهه ته نه رهي آهي. اهڙن خونخوار، خوفناڪ مامرن تي عام ماڻهونءَ کان وٺي سرڪاري ڪارندن، سياستدانن، فوجي جرنيلن يا عالم دين جي دعويداري ڪندڙن مان ڪنهن جي به غيرت جي رڳ نه ٿي ڦڙڪي. جيڪڏهن ڪنهن ملڪ جو ڌاريو دهشت گرد ڪنهن ڌارئي ملڪ جي ڊرون حملي ۾ اسان جي ”مقدس سرزمين“ تي مارجي ٿو وڃي ته ٿرٿلو ٿو مچي وڃي پر ملڪ اندر عورتن سان روزانه مهاڀارين لڙاين تي اسين سڀ اٺ پکيءَ وانگي واريءَ ۾ منهن وجھي پيا هلون.  

منهنجي خيال ۾ ته اهڙا معاشرا ڌوڙ اڳتي وڌندا جن جي اڌ آبادي کي انسان ئي نه سمجھيو وڃي. جن جي ڪٿي به عزت نفس سلامت نه هجي. ٿر جي پوئتي پيل علائقن کان وٺي لاهور جي پوش محلن، ٽي وي ٽاڪ شوز کان وٺي قومي اسمبلي جي فلور تائين، مسجدن، مدرسن کان وٺي اسلامي نظرياتي ڪائونسل جي مهندارن وٽ به انهن جي حيثيت ڪنهن جانور جيتري هجي. ضروت ان ڳالهه جي آهي ته عورتن سان متڀيد وارن قانونن کي هڪدم ختم ڪري عورتن جي حقن جي حفاظت لاءِ ڪي نوان، ترقي پسند، سيڪيولر خيالن تي ٻڌل قانون پاس ڪري ملڪ جي اڌ آباديءَ کي مڪمل تحفظ ڏنو وڃي. واڪا ڪرڻ مون وس....   

جيل جي جهان ۾ جھاتي: جيل ۽ رانديون.

جيل جي جهان ۾ جيل جو ٿڌو ۽ گرم جا اصطلاح هلندا آهن. جيل جي ٿڌي هجڻ جو مطلب ته قيدين مٿان گھٽ ۾ گھٽ سختي هوندي آهي.  آزادي سان گھمڻ ڦرڻ ۽  جيل اندر قيدين سان يا ٻاهران آيل ملاقاتين سان سولائي سان ميل ملاقات جا موقعا، کاڌي پيتي ۽ عام واهپي جون شيون گھرائڻ جي آزادي وغيرهه. جڏهن جيل گرم هوندو آهي ته سڀ سهولتون ختم ڪيون وينديون آهن ۽ ٻيو ته ٺهيو قيدين کي شنوائين تي ٻاهر وٺي وڃڻ به مسئلو ٿي پوندو آهي. جيل جي اندر ۽ جيل جي ٻاهران يا مٿان چوڪين تي پهرو ڏيندڙ سپاهي هونئن ته ڏاڍا مظلوم لڳند آهن پر جڏهن جيل گرم هوندو ته اهي ڏٻرا سپاهي جن جون پتلونون استري ٿيل مس هونديون آهن اهي به قيدين مٿان چنگيز خان ٿي ڪڙڪندا آهن.

جڏهن جيل ٿڌو هوندو آهي ته سياسي قيدين لاءِ جيل اندر وقت گذارڻ تمام ڏکيو ٿي پوندو آهي ۽ اهي وقت جي رفتار کي پر هڻڻ لاءِ لوڊو، رمي، چوباز جون بازيون لڳائي دل وندرائيندا آهن ۽ وقت پاس ڪندا آهن. ان سلسلي ۾ ”جيل جا ڏينهن ۽ جيل جون راتيون“ جيل جي ڊائري ٻن جلدن ۾ تحرير ڪندڙ محترم اسماعيل راهوءَ جو چوڻ آهي ته ”...جيڪو نڀاڳ ۾ مزو آهي اهو چڱي ڪم ۾ ڪٿي؟ تاش ۾ جيترو آساني ۽ مزي ۾ ٽائيم پاس ٿو ٿئي، اهو لکڻ ۽ پڙهڻ ۾ ڪٿي ٿو ٿئي.“ 

پر ڪي ڪي باشعور قيدي ان وقت کي اجايو وڃائڻ بدران ڪتابن پڙهڻ سان گڏ جيل اندر هلندڙ وهنوارن، احساسن، جذبن، واقعن کي قلمبند به ڪندا رهندا آهن.  ”هاڻي صبح جا ڏهه ٿيا آهن ۽ مون اٽڪل27 (ستاويهه) ڪلاڪ ساندهه لکيو آهي“.  شيخ اياز پنهنجي ڪتاب ساهيوال جيل جي ڊائري ۾ لکي ٿو.

جيڪي هلندي پڄندي وارا قيدي هوندا آهن ته انهن لاءِ جيل به جهڙي اوطاق مثل هوندي آهي ۽ اهي هر شام جو سوم رس جي محفل مچائي پنهنجي ڏکين ڏينهن کي اڳتي ڌڪڻ جا جتن ڪندا آهن.  ڪل وقتي سياسي اڳواڻ جن کي ٻاهر سياسي ڪم ڪار ۾ يڪسوئي گھٽ نصيب ٿيندي آهي ته اهي جيل اندر ويهي پنهنجون يادگيريون يا تحقيق ڪري تخليقون تحرير ڪندا آهن. مان پاڻ جڏهن 1985ع ۾ خيرپور جيل اندر سياسي قيدي هيس ته  هڪ پورو ضخيم ناول چوويهن ڪلاڪن ۾ پڙهي پورو ڪيو هو. چيني ليکڪه يانگ مو جو لکيل ناول ”نوجوانن جو گيت“ مان ٽن ڏينهن ۾ پڙهي پورو ڪيو هو. جنگ اخبار کي مڪمل نموني سان پڙهندا هياسين ۽ ان ۾ ٽارزن جي ڪهاڻي جي روزانه قسط به پڙهي ويندا هياسين. باقي ٻيا جيڪي عام سياسي ڪارڪن هوندا آهن انهن مان اڪثريت مختلف رانديون ڪري وقت کي ڪاٽڻ جا جتن ڪندا آهن. 1985ع واري زماني ۾ خيرپور جيل اندر سائين پرويز علي شاهه جيلاني، مرحوم قاسم ڀٿر، پني عاقل جو وڪيل سومرو، نرس ڪيس ۾ جنم ٽيپ ڪاٽيندڙ اڳوڻو بئنڪر پيرزادو،  محترم امداد چانڊيو، مسٽر نعيم کرل سندس ڀاءُ تسليم کرل (جيتوڻيڪ کرل ڀائر سياسي قيدي نه هيا پر پنهنجي اثر رسوخ ڪري بي ڪلاس ۾ رهندا هيا) تاش تي رمي راند کيڏي وقت پاس ڪندا هيا. مسٽر نعيم کرل اها راند سکي ئي جيل جي اندر هئي. جيئن قاسم پٿر کي جيل اندر رهڻ جو تمام وسيع تجربو هو ۽ کيس ان راند تي تمام سٺي دسترس هوندي هئي ۽ اهو روزانو ٻين سڀني کان تمام گھڻو کٽي ايندو هو. هڪ ڏينهن مسٽر نعيم کرل کيس وينتي ڪئي ته ”يار تون راند کٽين يا هارائين توکي مان روزانو سؤ روپيا 

.ڏيندس بس هڪ مهرباني ڪر جيڪڏهن ان کان مٿي پئسه کٽين ته اهي موٽائي ڏي“.

ان ئي زماني جي ڳالهه آهي ته جيئي سنڌ اسٽوڊنٽ فيڊريشن جا ڪيئي نوجوان ڳاڙهي موريءَ ۾ عيد جي ڏهاڙي سائين غوث علي شاهه سان عيد گاهه ۾ ملي کيس سائين جي ايم سيد جي آزاديءَ لاءِ زور ڀرڻ لاءِ پهتا هيا. سائين غوث علي شاهه ان زماني ۾ سنڌ جو وزير اعلى هوندو هو. سائين غوث علي شاهه صاحب سائين جي ايم سيد جي آزاديءَ جو ڪهڙو اعلان ڪري پئي سگھيو هن اهو ڪم ڪيو هو ته ارڙهن جيئي سنڌ جي پرجوش ڪارڪنن ۽ اڳواڻن کي اتي جو اتي گرفتار ڪرائي جيل موڪلي ڇڏرايو هو جن ۾ شبير جمالي، شهيد لالا فهيم ميمڻ ۽ ٻيا شامل هيا. انهن جي جيل ۾ اچڻ ڪري اتي رونقون وڌي ويون هيون ۽ سازگار موسم ۾ اسان اتي پٺو گرم راند به کيڏندا هياسين. هڪ دفعي اهڙي راند هلندي مان زوردار بال جي زد ۾ اچڻ کان بچڻ لاءِ زمين تي ويهي رهيو هوم ۽ بدقسمتيءَ سان منهنجي پويان سائين قاسم پٿر جن بيٺا هيا ۽ بال سڌو وڃي سندن چمڪندڙ ٺوڙهه تي ٺڪاءُ ڪيو هو. سائين قاسم پٿر ته تماشبين هو ڌڪ لڳڻ ڪري سندس چهري تي ڪاوڙ جا ڪيئي رنگ اڀري پيا هيا پر هُن ڪمال بردباريءَ جو مظاهرو ڪندي هڪ لفظ به نه چيو هو. سندس ظبط پٺيان هڪ حقيقت هي به هئي ته بال اڇلائڻ وارو جيئي سنڌ جو هڪ سهڻو نوجوان هو ۽ قاسم پٿر سائين جي ايم 

.سيد جو دلي عاشق پڻ هو.

جيل ۾ راندين جي حوالي سان 1983ع جي ايم آر ڊيءَ جي تحريڪ ۾ سکر جيل اندر قيدي رهندڙ سائين شاهنواز راڄپر پڻ مون کي دلچسپ ڪهاڻي ٻڌائي هئي. اهو زمانو هو ته جيل سياسي قيدين سان صفا سٿيل هوندا هيا. جيل ان زماني ۾ يونيورسٽين جي هاسٽلن جو ڏک ڏينديون هيون.  سندس چوڻ هو ته؛ ”هر آچر تي اڇي چڪر ۽ ڪاري چڪر ۾ وچ ۾ والي بال راند جي مئچ ٿيندي هئي. هڪ ڏينهن اڇي چڪر ۾ مئچ کيڏڻ وياسين ته ڪجھ دوستن اعتراض واريو ته جيئن ته قاضي الطاف ڪمزور آهي ان ڪري ان کي مئچ نه کيڏرائينداسين. مون (شاهنواز راڄپر) چيو ته قاضيءَ کي مان پنهنجي پويان ٿو بيهاريان ۽ جي قاضيءَ وٽان ڪو بال ويو ته ان جو ذميوار آءُ هوندس. ان راند ۾ منهنجا هٿ ۽ گوڏا رتو رت ٿي ويا هيا. مخالف ٽيم وارن جي سموري مار الطاف قاضيءَ واري پاسي تي هئي جو هو ڄاڻندا هيا ته اهو پاسو ڪمزور آهي ۽ اهو سڄو پاسو مون پئي ڪور ڪيو. مان جنهن سائيڊ تي هيم ته اتي نيٽ وارو پاسو به سنڀالڻو پئي پيو، پنهنجي سائيڊ به سنڀالڻي هئي جڏهن ته پويان واري پاسي تي به مون کي ئي ڌيان ڌرڻو پئي پيو.  جنهن سائيڊ تي مان بيٺو هوس ان کي نيٽ ڪارنر چيو ويندو هو، اها تمام ڏکي سائيڊ هوندي هئي. اها راند مون دل و جان سان کيڏي ۽ اها راند اسان جي ٽيم ان ته زوردار نموني کٽي ته هادي ڀٽ (هادي بخش ڀٽ اڄ ڪالهه سکر هاءِ ڪورٽ بار ايسوسئيشن جو جنرل سيڪريٽري آهي) مون کي ڪلهي تي کنيو هو ۽ جلوس جي شڪل ۾ مون کي پنهنجي کولي تائين آندو ويو هو. اها منهنجي تاريخي راند هئي، راند کان پوءِ انور پيرزادي مون کي اچي چميون ڏنيون هيون.

بشير ڏهراج، الطاف قاضي، ننگر،  تاش راند جا شوقين هوندا هيا ۽ راند تي شرطن لڳڻ ڪري هارائيندڙ ڌر اٿ ويهه ڪندي هئي.“

معذوري مجبوري ناهي

مارچ 2013ع ۾ مون هڪ ٽريننگ ضلع شڪارپور جي شهر لکيءَ ۾ ڪرائي هئي. 28 مردن ۽ عورتن تي مشتمل ان گروپ ۾ هڪ نوربانو به هئي. هوءَ ٻارهن ٻارن جي ماءُ هئي. سندس چوڻ هو ته هن هڪ پنهنجي ڇوڪري کي اسڪول ۾ داخلا وٺرائي هئي پر سندس ان پٽ پڙهڻ واري ڪم سان ٽڪي جي به دلچسپي نه ڏيکاري  سندس چوڻ هو ته ”ان ڪري مون کيس موٽر مڪينڪ جي دڪان تي ڇڏيو جتي هاڻي اهو سٺو ڪم ڪار سکي چڪو آهي“.  هن پنهنجو داستان اڳتي وڌائيندي ٻڌايو ته  ”منهنجو هڪ ٻيو پٽ پوليو جي مرض ڪري معذور آهي، پر هو ڏاڍي همٿ وارو آهي ۽ وڏي شوق ۽ چاهه سان درزڪو ڪم سکيائين، هاڻي کيس پنهنجو دڪان آهي جتي پاڻ به ڪم ڪندو آهي ته ڪجھ ٻيا ڪاريگر پڻ اتي ڪم ڪندا آهن ۽ سندس سٺي ڪمائي آهي. کيس پنهنجي ڌنڌي ۾ ڀڙ ڏسي ويجھي هڪ مائٽ ساڻس مٽي ڪئي ۽ هاڻي کيس ٽي نياڻيون آهن جڏهن ته ڇوٿون ڇوڪرو سندس گھرواريءَ جي پيٽ ۾ آهي“.  هن پنهنجي ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي چيو ته ”ان منهنجي پٽ وٽ ڪن ادارن جا ماڻهون آيا جيڪي معذور ماڻهن جي مدد ڪندا آهن ۽ هنن کيس به مدد جي آڇ ڪئي پر منهنجي پٽ اهو چئي کانئن ڪجھ وٺڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ته کيس الله تعالى سڀ ڪجھ عطا ڪري ڇڏيو آهي اوهين ڀلي مون جهڙي ڪنهن ٻئي معذور جي مدد ڪريو جيڪو ڪمائي جي لائق نه هجي“.

ان سکيا هلندي مون سکيا وٺندڙ دوستن سان گڏجي لکيءَ جو چڪر هنيو هو. شهر جي هڪ چوڪ تي عاشق سولنگي جو درزڪو دڪان آهي. اسين ان تي چڙهي ساڻس سندس ڪاروباري سرگرمين جهڙوڪر موڙي، هنرمندي، آمدني متعلق سوال ڪري رهيا هياسين ته هن پنهنجي ڪاريگرن جو تعارف ڪرايو. سندس چئن ڪاريگرن مان ٻه پوليو جي مرض جا ماريل معذور هيا جڏهن ته ٻه ڪاريگر گونگا ۽ ٻوڙا هيا.

مان سنڌ اندر جڏهن به پڙهيل توڙي اڻ پڙهيل بي روزگار نوجوانن کي روزگار خاص ڪري سرڪاري نوڪريءَ لاءِ ٽڪي پيسي جي سياستدانن، وڏيرن، ڪامورن جي درن تي ڌڪا کائيندي ڏسندو آهيان ته مون کي نوربانو جو معذور ڇوڪرو ۽ عاشق سولنگيءَ جا چار معذور ڪاريگر ياد اچي ويندا آهن. همٿ، توجهه ۽ جذبو هجي ته ماڻهون جسماني معذوري يا رڪاوٽن کي ٿڏي عزت ۽ وقار واري زندگي گذاري سگھي ٿو.

خوش فهميون، خود فرييبيون ۽ انقلابي نرگسيت

”جيڪڏهن آءُ جيل جي اندر نه اچان ها ته شايد سڄي زندگي اهو سمجھي نه سگھان ها ته جيل ۾ ڇا ٿيندو آهي ۽ اهو ادراڪ ڪڏهن به منهنجي پلئه نه پوي ها ته هڪ قيدي ۽ هڪ آزاد شهري جي احساس ۽ محسوسات ۾ ڪيترو فرق ٿيندو آهي“. محترم محمد اسماعيل راهو جيل ڊائري ”جيل جا ڏينهن جيل جون راتيون“ جلد ٻيو ۾ صفحه نمبر 231 تي پنهنجي جيل ياترا واري تجربي کي بيان ڪيو آهي. سندس وڌيڪ اهو به چوڻ آهي ته ”حقيقت ۾ هو (ڪوبه ماڻهون) پنهنجي آزاد زندگي جو قدر ۽ قيمت ڪڏهن به ڄاڻي نه سگھندو. قيد ئي آزاديءَ کي سمجھڻ ۾ مدد ڪندو آهي“ ص 232 . مان سوچيان پيو ته جيڪڏهن سنڌ جي مهان ڪوي شيخ اياز کي جيل ۾ نه وجھن ها ته اهو جيڪو شاهڪار ڪتاب ”ساهيوال جيل جي ڊائري“ آهي اهو ڪڏهن به کانئس نه لکجي سگھي ها. انهن ڳالهين کي سامهون رکي ماڻهون جڏهن جيل جي جهان تي نظر وجھي ٿو ته جيل سکيا گھر هئڻ سان گڏ تخليقي ادب جو مرڪز ٿو نظر اچي. دنيا اندر هزارين ڪتاب، ناول، جيل جون ڊائريون، شاعري جا شاهڪار جيل اندر تخليق ٿيل آهن. 1985ع ۾ لڳ ڀڳ پنج يا ڇهه مهينا مون به خيرپور جيل جي ديوارن پٺيان گذاريا هيا. پنهنجي جيل جي يادگيرين کي ڪنهن ٻئي دفعي سهيڙبو اڄ سائين شاهنواز راڄپر سان سندس جيل جي تجربن تي ڳالهه ٻولهه جي ٻي قسط تي پنهنجو تبصرو ٿو قلم بند ڪيان. سائين شاهنواز راڄپر کي ايم آر ڊي جي هليل تحريڪ ۾ سرگرميءَ سان حصو وٺڻ جي پاداش  ۾ (1983ع کان وٺي 1985) تائين سکر سينٽرل جيل اندر رکيو ويو هو ۽ مون ساڻس 31 مئي 2016ع تي ڳالهه ٻولهه ڪئي هئي.

 ان ڪچهري ۾ سائين جن ٻڌايو هو ته سکر جيل ۾ سندن هنڊيوالن ۾ پير شهاب الدين  نواب شاهه جو، قاضي الطاف هالاڻيءَ جو بشير ڏهراج محبت ديرو جتوئيءَ جو ۽ ننگر خان رند نواب شاهه جو هوندا هيا. سندس چوڻ هو ته سندس تعلق عوامي تحريڪ سان هو جڏهن ته پير شهاب الدين سنڌ هاري ڪميٽيءَ سان سلهاڙيل هيو جڏهن ته باقي سمورا پ پ پ سان واسطو رکندا هيا. پير شهاب الدين جن جو تڪيه ڪلام هوندو هو ”ظالم سماج“ ، سندس تڪيه ڪلام جي مناسبت سان اسان پنهنجي کوليءَ ۾ سندس نالو ئي ظالم سماج رکي ڇڏيو هو. هڪ ڏينهن پ پ پ جي ننگر خان رند کانئس پڇيو ته ”پير ڏي خبر توهان وارو انقلاب ڪڏهن ايندو؟“ جواب ڏنائين ته ”جيڪڏهن ڄام ساقيءَ کي آزاد ڪيو وڃي ته پنجن سالن اندر انقلاب اچي ويندو“. تنهن تي ننگر خان کيس چيو هو ته ”اها ته ڪا ڳالهه ئي ڪونهي ڪو، جيل ٽوڙي ڄام ساقيءَ کي ٻاهر ٿا ڪڍون پنجن سالن جي مختصر عرصي ۾ ظالم سماج کان ته جان ڇٽي پوندي“. ان زماني جي ڳالهه ئي آهي ته سنڌ يونيورسٽيءَ جي تڏهوڪي شاهه عبدالطيف ڪيمپس خيرپور جي هال ۾ شاگرد تنظين جو ڪو گڏيل احتجاجي ميڙاڪو مارشلائي جبر خلاف رکيل هو. ان ۾ منهنجي پياري دوست ۽ سپاف جي اڳواڻ مرحوم سبزل حاجاڻو جذباتي تقرير ڪندي اهو چيو هو ته ”هو (يعني پ پ پ ۽ سپاف وارا) جيڪڏهن چاهين ته جنرل ضيا الحق کي پنجن منٽن ۾ هٽائي سگھن ٿا“ سندس چيل ان جملي تي هال ۾ ويٺل دوستن وچ ۾ ٽهڪڙو مچي ويو هو ۽ سنڌي شاگرد تحريڪ (SST) جي تڏهوڪي اڳواڻ قطب جوڳيءَ کيس مخاطب ٿيندي چيو هو ته ”يار پوءِ دير ڇا جي آهي، جلدي ڪري اهو ڪم سرانجام ڏيو هروڀرو هي ايم آر ڊيءَ جو جهنجهٽ به ڇو کڻون“.

مٿي ڏنل مثالن ۽ عملي نموني ترقي پسند سياست ۾ پنهنجي زندگيءَ جي جواني وارا سال سيڙائڻ بعد پتو پوي ٿو ته اسان جي ترقي پسندن جو انقلاب ڏانهن رويو ڏاڍو ڇسو هوندو هو ۽ اڃا تائين آهي. خير سان ڄام اقي آزاد ٿيو، سرخ انقلاب جي ته ڪا چڻنگ به اسان پسي نه سگھياسين پر ان جي ابتڙ محترم ڄام ساقيءَ کي کاٻي ڌر واري سياست مان گم ٿيڻ ۾ پنج سال به نه لڳا! اسان جا نعرا ڪيڏا نه خوش فهمين تي ٻڌل هوندا هيا ته ” گرتی ہوئی دیواروں کو ایک دہکا اور دو،  آمریکا کے یاروں کو ایک دہکا اور دو“ ۽ پوءِ ٿيو ڇا؟ ان گرتي ديوار کي سيمنٽ هڻي، سريا وجھي مظبوط بڻايو ويو، آمريڪا جي ديوار ڪرڻ بدران ترقي پسندن جو ”ڪعبو“ سوويت يونين ڌڙام سان ڪري پيو ۽ اسان پوءِ ان موالي ڪامريڊ وانگر رهجي وياسين جنهن پنهنجي محبوبه کي چيو هو ته؛ ”میں تمہارے زانو پہ سر رکھ کر سویا ہوں، انقلاب آئے تو جگا دینا ساتھی“.

پاڪستان اندر ترقي پسند سياست خوش فهمين ۽ خود فريبين جي ور چڙهيل رهي آهي. اسان اڃا تائين انهن طلسمي  جزيرن جي سحر مان نڪري نه سگھيا آهيون. بظاهر ته اسين سائنسي نظرين جون ڳالهيون ڪندا آيا آهيون پر اسان جو حال ڪنهن ويساهه وسوڙيل غلامانه ذهنيت رکندڙ مريد کان بنهه گھٽ ناهي. اسان جي دماغن اندر اهي دل ڪش تصويرون اڄ به والار ڪيون ويٺيون آهن ته هن ملڪ ۾ انقلاب جي اڳواڻيءَ لاءِ ڪو عظيم گھوڙيسوار هيرو ايندو، جيڪو بهادر هئڻ سان گڏ دنيا جا سمورا علم ڄاڻندو هوندو ۽ هر معاملي ۾ اهو نه صرف پارٽيءَ جي پر پوري قوم ۽              ڪن حالتن ۾ ته ايشيا ۽ پوري دنيا جي سياست جي رهنمائيءَ جا بار پنهنجي ڪمزور ڪلهن تي کڻندو ۽ پوءِ اسان جا وارا نيارا ٿي ويندا. اسين اهڙي عظيم اڳواڻن جي نه صرف ڳولا ڪندا رهيا آهيون پر وقت بوقت اسان اهڙا بت جوڙي پنهنجن ڪلهن تي ويهاري جھمريون به پائيندا آيا آهيون. پر خدانخواسته اهو عظيم اڳواڻ انقلاب آڻي نه سگھيو ته پوءِ  ضرور سندس خاندان مان ڪونه ڪو سندس جهڙو ڏاهو اڀري اينديو ۽ انقلابي قافلي جي سرواڻي ڪندي ٻيڙا پار لڳائيندو. منڍ کان وٺي اڄ ڏينهن تائين اسان جي ترقي پسندن، قومپرستن جي دل ۽ دماغ ۾ اهڙيون هوائي ڳالهيون                      ايتري ته سگھ سان ويهاري ويون هيون ته چڱا ڀلا ڏسڻا وائسڻا سياسي ڪارڪن ان خيال جي ابتڙ هڪ اکر به ٻڌڻ به گوارا نه ڪندا هيا ۽ نه هاڻي ڪندا آهن. جيڪڏهن ڪو ڪارڪن  ان قسم جا جائز اعتراض اٿاريندو هو ته ان کي گستاخي وارو عمل سڏي ان کي عظيم انقلاب جي عوامي سيلاب اڳيان بند ٻڌڻ برابر گناهه عظيم باور ڪرائيندا رهيا آهن. اهڙن    روين رکڻ ڪري هن ملڪ ۾ ترقي پسند سياست جا ترا لڳي ويا. پارٽين اندر ڪم ڪندڙ ڪارڪن شخصيت پرستيءَ جي   ڌٻڻ ۾ اهڙا ته جڪڙجي ويا ته اڃا تائين اتان پنهنجي جان آجي ڪري نه سگھيا آهن. اسان عظيم اڳواڻن جي نالي ۾ جيڪي بت جوڙيا  انهن جو قد ڪاٺ پارٽين کان به مٿي هليو ويو. پارٽيون ته اوجهڙ اندر رهيون بس ليڊر نظرن ۾ رهيا. نعرا جيڪي اسان هنيا ته اهي هن قسم جا هيا ”تنهنجو ساٿي منهنجو ساٿي....“، تنهنجو رهبر منهنجو رهبر...“، ”رهبر ڪير قوم جو...“. سوال ٿو پيدا ٿئي ته اها شخصيت پرستيءَ واري ڌپ ورتل سوچ هئي/آهي يا سائنسي سوچ؟ ان زماني ۽ اڄ تائين پارٽين جي سياسي لائين، حڪمت عملين، تنظيم ڪاري، جدوجهد وارن ڳالهين تي بحث ڪرڻ بدران اسان اڃا تائين ان ڳالهه تي اٽڪيا بيٺا آهيون ته ڪهڙي پارٽيءَ جو اڳواڻ ڏاهو، بهادر، سچو، نيڪ، الله جو ٻانهو آهي!! ڪنهن    ڀلجي ڪري به اهو نه پڇيو هوندو ته ”ڀلا ڏيو خبر اهو هيوي ويٽ ريسلر جيڪو اوهان جو اڳواڻ آهي ان کان به پڇاڻو ٿي سگھي ٿو يانه؟ سندس فيصلن کي چئلينج ڪرڻ جو اختيار به ڪنهن فرد يا اداري کي آهي يا نه؟ پارٽي، پارٽيءَ جو  منشور، پارٽي پاليسيون مٿاهيون آهن يا پارٽيءَ جو سربراهه؟“ پر جيڪڏهن ڀلجي ڪري ڪنهن اهڙو سوال  اٿاريو به هوندو ته کيس اڳواڻن پاران پارٽين مان غداري، ٽراٽسڪائيڊ، سي آئي اي جي ايجنٽ جا بهتان هڻي تڙي ڪڍيو  ويو هوندو. اڄ جڏهن پويان ڏسان ٿو ته مون کي ڪيئي انمول گڻائتا، ڏاها ساٿي ٿا نظر اچن جيڪي پارٽي سربراهن جي    اهڙين روين جو شڪار ٿيا ۽ کين تنظيمي ڀڃڪڙين جي ڪوڙن الزامن واري ڇريءَ سان قتل ڪيو ويو. جيڪڏهن اهي    سوين ڪارڪن غدار هيا، ويڪائو هيا، سي آئي اي جا ايجنٽ هيا ته پوءِ ان ڳالهه ڪرڻ ۾ ڪهڙي قباحت ٿي رهي ته اها  پارٽي ڪنهن عوامي انقلاب برپا ڪرڻ لاءِ ٿوروئي جوڙي ويئي هئي اها ته غدارن پيدا ڪرڻ جي فيڪٽري هئي؟؟!! هر دفعي پارٽيءَ مان خارج ٿيندڙن تي غداري جا الزام لڳا، هر دفعي پارٽين جا سربراهه سرخرو رهيا. اهڙن روين ترقي پسند سياست جو ڏيوالو ڪڍي ڇڏيو ۽ هاڻي جيڪا ترقي پسند سياست آهي اها ترقي پسندي جي نالي ۾ رينگٽ آهي. وقت گذرڻ سان سوشلسٽ پارٽين جا اڳواڻن ڪک پتيءَ مان ڪروڙ پتي بڻجي ويا، ٻيا جيڪي ڇوٿين دنيا جا مفڪر هئڻ جون دعوائون ڪندا هيا انهن وري وڃي دهشت گردن جا اوتارا وسايا، ٻيا توبهه تائب ٿي، ڪفر مان جان آجي ڪري گيڙو ڪپڙا پهري مست ملنگ جو روپ ڌاري صوفي فقير ٿي پيا، ٽين وري مزاحمت جي آڙ ۾ ڀتاخوريءَ ڪئي. ڪٽي سٽي اها ڳالهه  ڪبي ته ترقي پسند سياست، ترقي پسند پارٽيون  وڃي نالي ماتر بچيون، جي ڪا شيءِ بچي ته اهي اڳواڻ صاحبان هيا، انهن جا اوتارا وسندا رهيا ۽ اهي ٺٺ ٺانگر جي ڊوڙ ۾ ڪرپٽ وڏيرن کان به گوئيون کڻي ويا.

حقيقي انقلاب، تبديلي ۽ ترقي لاءِ ضروري آهي ڪي اهڙيون ترقي پسند پارٽيون جڙن جيڪي پنهنجي ڪارڪنن، عوام، قوم ۽ ڪنهن حد تائين پوري انسانذات آڏو جوابدهه هجن، جن وٽ مستقبل لاءِ چٽو نظريو هجي، جن وٽ گڏيل قيادت جو تصور هجي، وٽن مظبوط تنطيم ڪاري هجي، جيڪي ذاتي مال ميڙڻ واري هوس ڇڏي عوام ۾ سيڙپڪاري ڪن، عوام سان گڏجن، سندن ڏک سک ۾ شرڪت ڪن، سندن ڀرجھلا ٿين، عوام سان ملي انهن جهڙو ٿي انهن جي تربيت     ڪن. عام ماڻهون جيڪو وڏيرڪي ڏائڻ ذهنيت جي نشاني تي آهي ان کي اتان ڪڍي پنهنجي صفن ۾ وٺي اچن. اهو ڪو سولو ڪم ناهي، اهو ڪم قرباني جو گھرجائو آهي. هي ڪم اهي سرانجام ڏيندا جيڪي مست ملنگ ٿي ڪري جھرجھنگ ڪاهي پوندا، در در تي وڃي ڪڙو کڙڪائي پنهنجي ڳالهه ڪندا. يقين سان چئي سگھجي ٿو ته کين ان راهه   ۾ ڪيئي رڪاوٽون درپيش اينديون، مٿن چٿرون ٿينديون، مٿن الزامن جا انبار لڳايا ويندا، سندن زندگين کي زهر بڻايو ويندو پر ڇا ڪجي ٻي ڪا راهه سجھي به نه ٿي، ڪنهن نه ڪنهن کي ته اهو اڙانگھو، اڻ ڏٺل رستو وٺڻو ئي پوندو.