اک الٽي ڌار

مون کي اهي ڏينهن ٿا ياد اچن جڏهن گورنمنٽ ڪاليج آف ايڊيوڪيشن سکر جي برانڊ نيئن سوزوڪي پڪ اپ تي چڙهي اسان جي ڪاليج سائيڊ جا الحاج ڊاريڪٽر صاحب پنهنجي دفتر ايندا هيا. سندن دفتر اسان جي اسلاميه ڪاليج جي مرحوم هاسٽل ۾ قائم آهي.  سوزوڪي جي ڊرائيونگ تنهن وقت جو باريش ۽ صوم و صلوات جو پابند پرنسپل صاحب بذات خود سرانجام ڏيندا هيا ۽ جڏهن دفتر جي گيٽ تي سوزوڪي پهچندي هئي ته نيڪ سيرت پرنسپل صاحب، الحاج ڊاريڪٽر صاحب (کين الله پاڪ شل جنت ۾ جاءِ ڏي) جي بيگ سنڀاري کين سندن دفتر ۾ڪرسيءَ تي ويهاري واپس ٿيندا هيا ۽ پوءِ موڪل ٿيڻ وقت وري ان ساڳي سوزوڪي ۾ صاحب جن سوار ٿي  سکر جي بس اسٽاپ تي پهچي اتان ويگن ۾ ويهي پنهنجي گھر شڪارپور روانا ٿيند هيا.  اهو روزانه جو وهنوار هوندو هيو. ڊاريڪٽر صاحب کي سرڪاري ڪار ته مليل هوندي هئي پر صاحب ان کي گھٽ استعمال ڪندا هيا. ان دؤر جي شرلاڪ هومز قسم جي دوستن جو چوڻ هيو ته صاحب جن سرڪاري گاڏي جي پئٽرول وارو ووچر ٺاهڻ ڪڏهن به ناهن وساريندا. ان نموني پئسن جي بچت ڪري شايد صاحب حج جي سعادت به ماڻي آيا هيا. پر ٿورو ترسو ته ساڳي صاحب متعلق ٻي هڪ اکئين ڏٺي واقعي کي بيان ڪري اوهان جي علم ۾اضافو ڪندو هلان. ساڳي صاحب جي دؤر ۾ اسان جي ڪاليج جي انوقت جي پرنسپل صاحب هڪ پروگرام رٿيو هيو.  ان فنڪشن لاءِ ڊاريڪٽر صاحب جن کي خاص مهان طور دعوت ڏني ويئي هئي. پروگرام ۾ شرڪت ڪرڻ خاطر ڪاليج اندر پهچڻ بعد  ڊاريڪٽر صاحب جن پهچڻ سان ئي ٻه فرمائشون ڪيون هيون. هڪ ته پروگرام جي ڪوريج لاءِ گھرايل ڦوٽوگرافر کان سندس تصوير ڪڍرائڻ جيڪا موصوف کي پاسپورٽ لاءِ کپندي هئي (ياد رهي ته پاسپورٽ آفيس ۾ اڄ جيان انوقت ڦوٽو ڪڍڻ جو بندوبست ٿيل ڪونه هوندو هيو) ۽ ٻيو ته ڪاليج اندر ٽڙيل گلن کي پٽي انهن مان هڪ پلاسٽڪ جي ڳوٿري ڀري ڏيڻ ته جيئن ته اهي گل ڊاريڪٽر صاحب جن پنهنجي مرحوم امڙ جي قبر تي رکي اچن. اسان جي مهربان پرنسپل سندن پهريون انگل پورو ڪرڻ ۾ ته ڪا دير نه ڪئي پر گلن کي ڇنڻ واري ڳالهه کين هرگز پسند نه هئي. ياد رهي ته ڪاليج اندر سندس ذاتي ڪوششن سان باغيچو جڙيو هيو ۽ سائين جن انهن گلن ٻوٽن سان پنهنجي اولاد وانگر محبت ڪندا هيا. پرنسپل صاحب وڏي احترام سان کين عرض ڪيو هوته قبلا گھٽ  ۾ گھٽ پنهنجي جيجل جي قبر تي ته پنهنجي کيسي مان گل وٺي نڇاور ڪر پر جي وڌيڪ ضد آهي ته هو بازار مان خريد ڪيل گلن جي قيمت ڏيڻ لاءَ تيار آهي.

سو اڄ جڏهن ان ساڳي سوزوڪي(جنهن جي حالت هاڻي رحم جوڳي ئي آهي) تي ڪاليج ۾ بي ايڊ ۽ ايم ڪندڙ شاگردياڻين کي گھر کان ڪاليج ۽ ور گھر موٽندي ڏٺم ته ڏاڍي حيرت  ٿي.  سوچيم هي ته واقعي انقلاب آهي. يعني ته هڪ اهڙو وسيلو جيڪو ڪڏهن به جائز نموني استعمال نه ٿيو هيو ۽ اهو منهنجي اکين آڏو ٿي رهيو آهي. پوءِ وري مون کي پنهنجو پاڻ تي کل آئي ته ڪهڙو ته وقت اچي ويو آهي، جڏهن ڪنهن سٺي ڪم يا عمل کي ٿيندي ڏسي حيرت ٿي ٿئي. ان ۾ ڀلا منهنجو به ڪهڙو قصور آهي جڏهن سؤ مان اسي بي ايمان هجن، جڏهن هيٺين رينڪ جي سرڪاري ملازم پٽيوالي کان وٺي هاءِ ليول جو ڪامورو چيف سيڪريٽري به بي ايماني واري گپ ۾ گوڏي تائين گتل هجي، هڪ اهڙو ملڪ جنهن جي وزيراعظمن، صدرن، فوجي سربراهن، سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس تائين آڱريون کڄنديون هجن ته اها حيرت جائز ئي سمجھي ويندي.  ڏهن هزار ننگن ماڻهن ۾ هڪ جيڪو ڪپڙا پهريل هوندو ته چريو ته اهوئي سڏبو! ۽ کيس ڏسي باقي جيڪي نو سؤ نوانوي ڪپڙن کان آجا ماڻهون هوندا ته اهي مٿس چٿرون ڪندا ۽ چوندا ته ”هي ڏسو جاهل ڪپڙا پهريل“. سو ان قسم جا لقاءُ ڏسندي مرزا غالب جو هڪ شعر نڙي ۾ اٽڪي پيو آ ته؛

 آگي آتي تهي حال دل په هنسي،

اب ڪسي بات په نهين آتي.

هاڻي زمانو اهڙو ته اچي ويو آهي جتي جيڪڏهن هر ڪم غلط، اونڌو، خلاف قانون يا خلاف اخلاق پيو ٿئي ته اها ڳالهه عام رواجي آهي، جنهن تي ڪنهن کي به ڪا ڳڻتي ڪرڻ جي ڪابه ضرورت محسوس نه ٿي ٿئي. ها پر اڄوڪي دؤر اندر جڏهن ڪو ڪم عين قانون، اخلاق ۽ ايمانداريءَ سان ٿيندي ڏسجي ٿو ته ان ڳالهه تي حيرت ٿي ٿئي. اڃا ٿورن ڏينهن جي ڳالهه آهي ته اتر سنڌ جي هڪ ڪاليج جي سموري اسٽاف بشمول پرنسپل گڏجي قسم کنيو هيو ته اهي پنهنجي ڪاليج اندر آئندي ڪاپي ڪرڻ يا ڪرائڻ جي ڪنهن کي به اجازت نه ڏيندا. جيئن ته اها ڳالهه عام وهنوار جي بلڪل ابتڙ هئي.، انڪري گھڻن کان هضم ٿي نه سگھي هئي. سندن ان فيصلي تي طرحين طرحين تبصرن سان گڏ تبرا به ٿيا هيا.  اسان جا ڪجھ ڀوڳائي سنگتي  ڪاپي ڪلچر کي بنهه پنهنجو تخليق ڪيل ڪلچر چوندا آهن. جنهن جي مخالفت استادن، پروفيسرن تي حرام قرار ڏنل آهي. ٻيو ته ٺهيو پرائمريءَ کان وٺي ڪاليج ۽ يونيورسٽي سطح تائين استاد تنظيمن کي به ان ڪلچر سان دلي لڳاءُ ڏٺو ويو آهي. سو جيڪڏهن ڪو انهن سمورن ”اسٽيڪ هولڊرس“ جي راءِ جي ابتڙ ڪو فيصلو ڪندو ته ظاهر آهي ته انهن تي ملامت ته ٿيندي.  بهرحال مان ذاتي طرح سندن ڪيل ان فيصلي تي دلي خوشي محسوس ڪئي هئي ته ”اڃا ڪي آهين ڪلجڳ ۾ ڪاپڙي“ . مون سندن پاران کنيل ان قسم نامي جي اخباري ڪٽنگ فيس بوڪ جي واسطيدار گروپن تي اپ لوڊ ڪري ڇڏي هيم. خبر ناهي ته اها ڳالهه ڪيترن دوستن کي وڻي يانه پر مون کي وري حيرت هڪ ڪاليج جي پرنسپل صاحب تي ٿي جنهن ان پوسٽ تي تبصور ڪندي لکيو ته؛

 ”ايسا حلف پهلي پرنسپل ني بهي ليا تها، جب اوس بيڇاري په اسي حلف ڪي نتيجي مين برا وقت آيا تو وه اڪيلا ره گيا، مسٽر...ڊرين اوس وقت سي جب آپ ڪي اوپر يي وقت آئي“ سيپٽمبر 10، 2012

معنى ته جيڪو اسٽيٽسڪو کي ٽوڙي ٿو ته اهو ڪم قابل جرم آهي. ڪنهن به صورت ۾ هلي چلي وهنوار کان منهن ناهي موڙڻو. پر انساني تاريخ جو مطالعو ٻڌائي ٿو ته سماجن اندر تبديلي اهي ئي آڻيندا آهن جيڪي دنيا کي پنهنجي نرالي اک سان ڏسندا آهن. سندن  ڏسڻ، پرکڻ، عمل ڪرڻ، لاڳاپا رکڻ وارو وهنوار عام لوڪ کان الٽو هوندو آهي جيئن لطيف سائين فرمائي ويا آهن ته؛

 اَکِ اُلِٽِي ڌارِ، وَنءُ اُلٽو عامَ سين؛

جي لَهوارو لوڪَ وَهي، تُون اوچو وَههُ اوڀار؛

مَنجھان نَوچَ نِهارِ، پُرُ پُٺِيرو پِرِينءَ ڏي.

ڪاش اسان جي تعليمي ادارن جا سربراهه ۽ وس وارا عملدار ادارن اندر موجود يا کين حاصل وسلين کي تعليمي مقصدن لاءِ قطب آڻڻ سکن. جيئن لئبرريون، ليبارٽريون، ڪمپيوٽر ليبس،  گرائونڊ، فنڪشنس لاءِ جڙيل هال، ادارن کي مليل گاڏيون، ڪتاب، رسالا، ڪلاس رومس ۽ سڀ کان اهم انساني وسيلا... پر اهو تمام گھٽ ٿو نظر اچي. خاص ڪري جيڪي به گورنمنٽ جا ادار آهن انهن ۾ پيل سمورا وسيلا سڙي ڳري رهيا آهن. لئبررين ۾ پيل ڪتابن کي اڏوهي کائي ويئي آهي، ليبارٽرين کي به بس خانه پريءَ طور استعمال ڪيو پيو وڃي، ڪمپيوٽر ليب تمام سهڻو ڍونگ آهن، جتي ڏاڏي آدم جي دؤر جا ڪمپوٽر پيل آهن، جيڪي انٽر نيٽ جي سهولت کان وانجھيل آهن. جڏهن ته اسان جي سرڪاري تعليمي ادارن جي اڪثر استادن کي ملٽي ميڊيا جو ديدار به شايد ئي نصيب ٿيوهجي. جڏهن ته ادارن اندر جيڪي عالم استاد آهن، وٽن جيڪو علم ۽ عقل آهي،  انهن جي علم کي به اڪثر زيان ڪيو پيو وڃي ۽ کانئن پنهنجي انهن صلاحيتن مطابق ڪم ڪونه پيو ورتو وڃي.

سرڪاري ادارن اندر جيڪو سينئر آهي اهو ئي اداري جو مائي باپ آهي. ڄڻ سينئر ٿيڻ سان عقل جون هوڙون ڦٽي نڪرنديون هجن. مون مشاهدو ڪيو آهي ته اسان جا جيڪي نوجوان نوان نوان تعليمي ادارن ۾ آيا آهن پنهنجي پنهنجي مضمونن اندر انتهائي ڀڙ آهن. سندن فهم اسان جهڙن سينئر استادن کان تمام مٿاهون آهي. خاص ڪري تعليم اندر جيڪي جديد لاڙا آهن، ڪلاس روم جي جيڪا پراثر ادائيگي آهي، يا آ سي ٽي کي تعليمي مقصدن لاءِ استعمال ڪرڻ جا جيڪي گُر آهن اهي ان معاملي ۾ مالا مال آهن. مون مشاهدو ڪيو آهي ته اسان جي سينئر دوستن مان اڪثر کي ته بلاگ جي خبر به ڪا هوندي ته اهو ڪهڙي بلا جو نالو آهي، جڏهن ته اڃا ڪالهه ڀرتي ٿي آيل ڪجهه نوجوان سنڌي توڙي اردو ۾ بلاگنگ ڪن ٿا ۽ فيس بوڪ تي تعليمي حوالي سان ڪيئي پيج پڻ جوڙي رکيا اٿن.   منهنجو هڪ من مهڻو دوست سنڌ جي تعليمي ادارن اندر انفرميشن ڪميونيڪيشن ٽيڪنالاجي ذريعي پڙهائڻ واري عمل، ان تي دسترس،  سهولتن جي دستيابي، ۽ ان عمل ڏانهن استادن کي ٽريننگ ڏيندڙ استادن جي سوچن متعلق پي ايڇ ڊي پيو ڪري. اڄ اسان گڏجي هڪ ڪاليج اندر ويا هياسين. ساڳي مقصد لاءِ سندس جوڙيل سوالنامو ڪاليج جي استادن کي   ڀري واپس ڪرڻ جوعرض رکيوسين ته انهن مان ڪجھ استادن اسان کان اهوپڇيو ته آخرڪار اها ”انفرميشن ڪميونيڪيشن ٽيڪنالاجي ڪهڙي بلا جو نالو آهي؟“!!! هاڻي جڏهن سڄي دنيا تبديل ٿي ويئي آهي يا ٿئي پئي ۽ ان ساڳي دؤر ۾ اسان جي اهم ادارن جي سينئر ترين استادن کي اها به خبر ناهي ته آ سي ٽي آهي ڇا، جڏهن ته ڪاليج اندر اهي سڀئي وسيلا پڻ موجود آهن. پر اسان ڪڏهن به ڀلجي ان طرف گھٽ ڏيان ڏيندا آهيون. اسان جو اڪثر اهو رويو هوندو آهي ته جڏهن ڪم هلي پيو ته پوءِ اهي خفا ڀلا سر تي ڇو کڻون؟!!! اتي سوال اهو ٿو اٿي ته ان نمونيِ اهڙن روين سان اسان تيزيءَ سان ترقي ڪندڙ ۽ تبديل ٿيندڙ دنيا سان ڪيئن قدم ملائي هلي سگھڻ جهڙا ٿيندا سين. نيئن ٽيڪنالاجي جي اچڻ ۽ انهن کي زندگي جي هر شعبه ۾ لاڳو ڪرڻ کان سواءِ ترقي جو تصور به گناهه ٿي پيو آهي، دنيا اندر جنهن کي ڪمپيوٽر نه ٿو اچي ان کي اڻ پڙهيل تصور ڪيو پيو وڃي ان ساڳي دنيا ۾ اسين ماڻهون به رهون ٿا جيڪي نود ٿي ويا آهيون، جن تي ڪنهن به سٺي شيءِ جو ڪوبه اثر ڪونه پيو ٿئي...جي حالت اها ئي ساڳي رهي ته پوءِ اسان کي تباهه ٿيڻ کان ملائڪ به بچائي ڪونه سگھندا. دنيا اندر صرف اهي قومون ۽ ملڪ ترقي ڪندا آهن جيڪي دنيا جي وهنوار سان گڏ پنهنجو پاڻ ۾ گھربل مثبت تبيديليون آڻيندا آهن. سٺين شين يا ڳالهين کي اپنائڻ ۾ دير ناهن ڪندا. پر اسان جو رويو وري ان جي بلڪل ابتڙ آهي اسين ماڻهون بد ذوق ڪانوَ وانگي صوف اندر به ڪيڙا ڳولهيندا آهيون.

ترقي جي مهڙ وارا مورچا اسان جا تعليمي ادارا ئي آهن. تعليم کي جديد، سائنٽفڪ بنيادن تي استوار ڪرڻ کان سواءِ اسان ڪابه جنگ جيتي سگھڻ جي قابل ئي ناهيون. وقت اچي ويو آهي ته جيڪي گھربل وسيلا آهن انهن جو جائز استعمال ڪريون، جيڪي وسيلا موجود ناهن اهي هر صورت ۾ اداري اندر آڻيون، انهن کي تعليمي مقصدن لاءِ قطب آڻيون. جيڪي نيون ڪارائتيون ٽيڪنالاجيز دنيا اندر متعارف ٿيل آهن انهن کي اسان به اپنايون، جيڪڏهن ڪا ڳالهه، ڪو هنر يا ڪو طريقو اسان کي نه ٿو اچي ته اهو هر صورت ۾ پاڻ به سکون ۽ اداري اندر ٻين کي به ان جي سيکارڻ جو بندوبست ڪريون. اسان جي سرڪاري ادارن کي ساک وارين نجي ادارن جهڙوڪر آ بي اي سکر، آغا خان يونيورسٽي...جي انسٽيٽوٽ فار ايڊيوڪيشنل ڊويلپمنٽ ڪراچي، زيبسٽ، همدرد يونيورسٽي ڪراچي يا اهڙا ٻيا ادارا آهن ته کين انهن ادارن سان لاڳاپا قائم ڪرڻ گھرجن. آخر ۾ بس اهو عرض ڪندس اچو ته دنيا اندر گھلندڙ عقل، علم، ڏاهپ، هنرگيري، جي پر بهار هوائن جو استقبال ڪريون. پنهنجي ايندڙ نسلن جي مستقبل کي سنوارڻ لاءِ سمورا وسيلا قطب آڻيون.