مولائي شيدائي سنڌ جو هڪ اڻ وسرندڙ انسان

هو ڪو وڪيل، انجنيئر ۽ نه ئي ڊاڪٽر هو ۽ ها هو ڪامورو پڻ نه هيو، نه ئي سندس تعلق زميندار طبقي سان هو. پر ان هوندي به هن سنڌ جو تاريخي ڪيس شاندار نموني وڙهيو هو. جنت السنڌ، تاريخ تمدن سنڌ، روضته السنڌ، سفيت النوح، تاريخ هندستان (ترجمو)، سنڌ جي اقتصادي ۽ تجارتي تاريخ، تاريخ سکر ٻه جلد، تاريخ بکر ٻه جلد، اقاليم اسلام ٽي جلد، تاريخ ٽالپر، تاريخ قلات، سنڌ جا قديم شهر ته ڪجھ ڪتابن جا نالا آهن ان کان سواءِ سندس ڇپيل ۽ اڻ ڇپل ڪتابن، مقالن جي هڪ ڊگهي لسٽ آهي جنهن ۾ هن جاندار نموني سنڌ جي وڪالت ڪئي ۽ سائين رشيد ڀٽي جهڙو وڪيل به سندس ساراهه ڪرڻ کان رهي نه سگھيو هو. سندس چوڻ هو ته هو ؛”زمان ۽ مڪان جي پابندين کان آزاد، وقت ۽ حالتن جو رفيق ٿي رهيو“.

 هن پنهنجي ننڍڙي حياتيءَ ۾ سنڌ جي ماڳن مڪانن، تاريخي جاين، ويڙهاندن جي ماپ تور اهڙي ته ماهرانه انداز ۾ ڪئي آهي جنهن تي سمورن انجيئرن کي ناز ڪرڻ گھرجي.

هن سنڌي سماج جي پراڻن مرضن جي علاج لاءِ  ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن. انهن ڏاهپ ڀريل نسخن اڻ ڳڻين ساڃهوندن جو علمي علاج ڪرڻ ۾ مدد ڪئي آهي.

 هو ڪو ڊنگ ڪامورو يا ڪنهن ڪاليج يا يونيورسٽيءَ جو پروفيسر يا ڪنهن اداري جو سربراهه به نه هو ته جھجھي ڪمائي مان ڪتاب ڇڀرائي واهه واهه ڪرائي ها، هو ته ريلوي جو هڪ غريب ملازم هيو پر تنهن هوندي به هن جيڪي ڪتاب لکيا ۽ اهي ڇپجي ڪتاب گھرن، لئبررين جي زينت بڻيا اهي هر دؤر ۾ علم، تحقيق، تاريخ جي شاگردن ۽ سيکڙاٽ محققن لاءِ روشنيءَ جا ڏيئا ٿي ٻرندا رهندا. 

هو ڪو واندو وڏيرو، جاگيردار، سرمائيدار به نه هو جن کي کپائڻ لاءِ جھجھي سرمائي سان گڏ  وافر وقت هوندو آهي. هو سڄو ڏينهن مختلف ريلن سان گڏ ڪڏهن ڪٿ ته ڪڏهن ڪٿ سفر ۾ رهندو هو ۽ هر قسم جي مسافرن سان سندس مٿا ماري جاري رهندي هئي. ريلوي گارڊ وارو ڪم انسان کي جسماني توڙي ذهني طور نپوڙي رکندو آهي ۽ اهو گھر پهچندو آهي ته سندس دلي خواهش رهندي آهي ته هو هجي ۽ بسترو هجي. پر مولائي شيدائي جيئن ته هڪ جينئس انسان هو، ٿڪجي گھر پهچندو هو پر آرام ڪرڻ بدران سکر جي ساڙيندڙ گرميءَ ۾ کٽ گھر جي اڱڻ تي يا ڀت جي پاسي واري ڇانو ۾ رکرائي صدري پائي، گوڏ ٻڌي پوءِ گوڏا کوڙي جو ويهندو هو ته علم جا واهڙ وهائي ڇڏيندو هو. کيس پنهنجي ان ڪم سان عشق هوندو هو.”...ڪوبه مضمون، خط  يا قلمي نسخو ائين ٺاهي ٺاهي آرام سان ويهي لکندو هو جيئن ڪا ماءُ لاڏ ڪوڏ سان سڪيلڌي پٽ کي سينگاريندي سنواريندي هجي، چئن پنجن قسم جون مسون، چار پنج قسم قلم، اُچي ۾ اُچو دستياب پرڏيهي ڪاغذ سندس لکڻ لاءِ گھربل لازمي شيون هيون“ جيءُ جياريو جن ۾ سائين رشيد ڀٽي سندس ساروڻين ۾ لکيو هو. هن اهي واهڙ هڪ اڌ ڏينهن نه پر لڳ ڀڳ اڌ صديءَ تائين وهايا هيا. هونئن به جيئن ڊاڪٽر مبارڪ حيدر پنهنجي ڪتاب مغالطي مبالغي ۾ رقمطراز آهي ته ”هي معاشرا، مفڪر، فلسفي، سائنسدان، اديب ۽ سياسي نظريه ساز جگر ساڙي بڻجندا آهن...“.  سندس ان علمي پورهئي جو نتيجو آهي ته سنڌ ۽ بلوچستان جي تاريخ سان گڏ اسلامي تاريخ تي مستند اڻ ڳڻيا ڪتاب اسان جي لئبررين ۾ پيل آهن. ان عاشق جو نالو هيو رحيمداد بروهي پر سموري سنڌ کيس راشدي برادران پاران ڏنل نالي ”مولائي شيدائي“ سان سڃاڻي ٿي.  مولائي شيدائي پئسي نه هئڻ، گھڻي ڪم ڪار، ٿڪاوٽ، وقت جي گھٽتائي، ماحول جو سازگار نه هئڻ وارن بهانن تي لت رکي پنهنجو علمي پورهيو ڪري اهو ثابت ڪيو هو ته جيڪو واقعي ڪم ڪرڻ ٿو گھري ته بظاهر هماليه کان اوچيون اهي نظر ايندڙ رڪاوٽون انهن لاءِ ڪپهه جي ڦوري کان به هلڪيون آهن ۽ جيڪي ڪنهن به صورت ۾ پرعزم انسان جي راهه روڪي نه ٿيون سگھن. ان مان اهو نه سمجھڻ گھرجي ته سهولتن جي اڻ هوند اهڙن امر انسانن کي ڪي تڪليفون، ڏکيائيون نه پهچائينديون هونديون. يقيناً اهي سڀ پيڙائون کيس به ڀوڳڻيون پيون هونديون پر مولائي شيدائي لطيف جي انهن امر سٽن تي عمل ڪندي زندگي گذاري هئي ته ؛

ڏاگھن ڏيرن ڏونگرن ٽنهي ڏنم ڏک،

سي سڀ ڀانئم سک، هيڪاند ڪارڻ هوت جي.

سندس ادب سان وابستگي به هڪ اتفاق ئي چئجي.  ريل تي گارڊ جي ڊيوٽي ڪندي سندس ملاقات پنهنجي دؤر جي عظيم ۽ يگانن انسانن علي محمد راشدي ۽ پير حسام الدين راشديءَ سان ٿي جيڪا دوستيءَ ۾ بدلجي ويئي ۽ سندن سڀاويڪ صحبت ۾ رهندي مولائي شيدائي کي پڻ لکڻ ۽ پڙهڻ جي لنوَ لڳي ۽ ان جو نتيجو اسان سڀني جي سامهون آهي. ڪي اتفاق به ڪيترا نه شاندار ٿيندا آهن، جيڪي زندگي جو رخ ئي موڙي ڇڏيندا آهن. جي اهو اتفاق رونما نه ٿئي ته اڄ اسان جنهن مولائي شيدائي کي سنڌ ۽ هند جو ناميارو مؤرخ، محقق ۽ اديب جي نالي سان سڃاتو ٿا شايد هڪ گمنام ريلوي گارڊ جي حياتي گذاري هليو وڃي ها.  

مان پنهنجو پاڻ کي خوشنصيب سمجھندو آهيان ته منهنجي ان عظيم مؤرخ جي ڊوهٽي خالد بروهي سان ڀائرن جهڙي دوستي آهي. ان دوستيءَ جو نتيجو اهو آهي ته مون کي مولائي شيدائي جي ذاتي زندگي جي ڏکن ڏاکڙن سان گڏ گھرو وهنوار جي خبر به ملي ويندي آهي. مان خالد بروهيءَ سان پير ڳوٺ بس اسٽاپ ڀرسان الڪريم ريسٽورنٽ ۾ چانهه جي ڪپ تي ڪيل ڪچهريءَ کي ڪيئن ٿو وساري سگھان جنهن ۾ خالد بروهي مولائي شيدائيءَ جون ساروڻيون اهڙي ته پر اثر انداز سان بيان پئي ڪيون ته منهنجي اکين جا ڇپر به آلا ٿي ويا هيا. سندس چوڻ هو ته ”منهنجي بابا سائين جو نالو الله نور هو جيڪو سرهاڙي جو هيو. مولائي صاحب پنهنجي ڌيءَ کيس ڏئي ڇڏي هئي. منهنجو مامو عبدالمجيد ان زماني يعني اوڻيهه سؤ سٺ ايڪهٺ ۾ سکر بيراج تي انجنيئر هو. منهنجي مامي مولائي شيدائي سان پنهنجي نياڻي جي بابا سائين سان رشتي جي مخالفت ڪندي چيو هو ته منهنجو پيءُ سندس نياڻي کي سکي رکي نه سگھندو ڇوته هو هڪ معمولي ڪلرڪ آهي. جواب ۾ مولائي صاحب وراڻيو هو ته واقعي هو غريب آهي پر مان سندس اکين ۾ غيرت ڏٺي آهي. خالد ساروڻين جو ڳنڍيون کوليندي مون کي ٻڌايو هو بابا سائين ٻهراڙيءَ جو ماڻهون هوندو هو ۽ اڪثر گھر ۾ اڻبڻت رهندي هئي. هڪ دفعي اهڙي هڪ جھيڙي بعد امان سڳوري کانئس ڪاوڙجي گھر کي تالو هڻي ٽانگو ڪرائي بابا سائين (مولائي شيدائي) ڏانهن هلي ويئي هئي. مولائي شيدائي ان زماني ۾ ”ڪنگ هلس“  واري ٽڪري تي پنهنجي جڙيل گھر ۾ رهندو هو جتي هاڻي سسٽيڪ جي آفيس آهي. جڏهن مولائي شيدائي گھر آيو ته ماني تي پنهنجي ناٺي ۽ نياڻي کي ويهاري کين گڏ ماني کائڻ لاءِ چيائين بقول سائين خالد جي ته ”امان نانا سائين جي ڳالهه ٽاري نه سگھي ۽ بي دليو سندن ساٿ ڏنو“ ماني بعد مولائي پنهنجي نياڻيءَ کي حڪم ڪيو ته ”جيئن ته تون پنهنجي ور کان موڪل گھري هتي نه آئين هئين ان ڪري کانئس معافي گھر“ سندس نياڻيءَ کيس پنهنجي ور پاران سختي جي ڳالهه ڪئي پر مولائي سندس هڪ به نه مڃي ۽ کيس تاڪيد ڪيو ته ”جيڪڏهن آئنده ان نموني هتي ايندئين ته تو لاءِ منهنجي گھر جا دروازا بند هوندا“ ان بعد مولائي کير وٺڻ جي بهاني پنهنجي ناٺيءَ کي گھر کان ٻاهر وٺي وڃي سندس پيرن تي ٽوپي لاهي رکي ۽ کيس هٿ ٻڌي چيو ته ”يار منهنجي هڪڙي ڌيءَ آهي ان کي ماريندو نه ڪر، کيس ڪو ڌڪ لڳي ٿو ته منهنجو هانوُ ڇڄي ٿو“ اها حالت ڏسي سندس ناٺي وائڙو ٿي ويو ۽ ٽوپي کڻي سندس مٿي تي رکندي چيائين ته ”چاچا منهنجي هي غلطي معاف ڪر مان آئندهه ساڻس هرگز نه وڙهندس“ عرض ڪيو ته ”مون کي بس اها هڪ ئي نياڻي آهي، توکي جيڪڏهن ان کان ڪا شڪايت هجي ته ڀلي اچي مون سان وڙهه پر يار منهنجي نياڻيءَ جو خيال رک“. ان ڏينهن کان بعد ٻنهي ڌرين ۾ ڪڏهن جھيڙو نه ٿيو پر جيڪڏهن ٿيو به هوندو ته انهن پنهنجو پاڻ انهن جو نبيرو ڪري ڇڏيو هوندو.

سائين مولائي شيدائي بدنصيب پرڳڻي سنڌ ۾ پيدا ٿيل هڪ اهڙو ته انمول انسان هو جنهن سان سندس زندگي ۾ نه ئي مرڻ کان پوءِ کيس انصاف ٿي سگھيو. سندس آخري سفر جي ڪٿا جنهن انداز سان سائين رشيد ڀٽيءَ بيان ڪئي آهي ان کي پڙهي انتهائي افسوس ٿو ٿئي ۽ دل درد جي احساسن سان ڀرجيو وڃي. هڪ فرقي پرست پبلشر کي سندس نالي مولائي شيدائي مان سندس شيعه ٿيڻ جو الڪو رهندو هو. پر رڳو پبلشر ئي ڇو مختلف سرڪاري توڙي غير سرڪاري ادارن سندس ڪتاب شايع ڪرڻ ته هڪ طرف مولائي شيدائيءَ جا نسخه ئي گم ڪري ڇڏيا آهن.

اسين سنڌ وارا سنڌ جي هن محسن جا قرضي آهيون ۽ هاڻي گھڻو ٿيو، کيس اسان کان وڇڙي 39 سال ٿي چڪا آهن هاڻي اسان کي سندس قرض چڪائڻ ۾ دير نه ڪرڻ گھرجي. 

آخر ۾ شيخ اياز جو هي شعر مولائي شيدائيءَ کي ارپيندي پنهنجي ڳالهه پوري ڪندس.

ڇا نظارا هيا ڇا نينهن هيا،

هو ماڻهون هيا يا شينهن هيا.  شيخ اياز