خيبر پختون خواهه ۾طالبان جو زور آهي جيڪي سڀ کان وڌيڪ تعليم دشمن آهن. کين خاص ڪري ڇوڪرين جي تعليم ته سراسر ڪفر لڳندي آهي، ان ڪري ڳولهي ڳولهي ڇوڪرين جي اسڪولن جون اڪثر عمارتون ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيون اٿن. ڊان جي 26 آڪٽوبر 2011 جي شماري ۾ هڪ رپورٽ خبر ٿي آهي ته هڪ نوجوان ڇوڪري پنهنجي مڱينديءَ کي اسڪول وڃڻ کان روڪيو پر ڏهين ڪلاس جي شاگردياڻي مهناز سندس اهڙي ڳالهه کي نظر انداز ڪندي اربع ڏينهن اسڪول وڃي رهي هئي ته سندس ان مڱيندي اسڪول ويندڙ رستي تي کيس قتل ڪري ڇڏيو.

سنڌ اندر اهڙي ڪابه صورتحال ناهي. ٻهراڙي جا ڪجھ ماڻهون يا نوجوان بي سمجھيءَ ڪري کڻي ڇوڪرين جي تعليم کي سٺو نه سمجھندا هجن پر اهي ان انتها تائين وڃڻ جو سوچي به نه ٿا سگھن. سنڌ اندر ڪوبه اسڪول ان ڪري ڪڏهن به ڊاٿو ناهي ويو ته اهو ڇوڪرين جو آهي. سنڌ جو اڪثريتي عوام پنهنجي سمورن ٻارڙن بشمول نياڻين کي تعليم ڏيارڻ جو دلي خواهش مند آهي. ان سوچ جو مظهر اهي سرڪاري اسڪولي عمارتون آهن جيڪي ڳوٺاڻن وڏين سفارشن ۽ رشوتن عيوض پنهنجن ڳوٺن ۾ جوڙايون آهن ته اتي سندن ٻار علم جي اڃ اجھائيندا. هت سوال هي آهي ته ان سڀ هوندي به سنڌ جي تعليم خيبر پختون خواهه جي معيار کان تمام گھڻي پوئتي پيل آهي. ان جو هڪ ننڍڙو ۽ واضع ثبوت ملڪ کي هلائيندڙ ڪامورن جي چونڊ يعني سي ايس ايس جي امتحان ۾ پاس ٿيندڙ اميدوارن جا انگ اکر آهن، جنهن مطابق سنڌ جو نمبر پنجاب، خيبر پختون خواهه کان پوءِ ٿو اچي.

اها حالت انتهائي تشويشناڪ ته آهي پر ان جو ڪارڻ ڳولهڻ ڪو ايڏو ڏکيو ناهي جيڪو اسان کي اچرج ۾ وجھي ڇڏي. جيئن ٻيا سرڪاري محڪما شديد بدعنواني جو شڪار آهن، ساڳيو حال تعليم کاتي جو به آهي. ڪنهن به محڪمي ۾ سواءِ رشوت جي ڪم ٿئي اهو ممڪن ئي ناهي. سرڪاري ملازم پنهنجي نوڪريءَ کان سواءِ هر ڪم ڪرڻ لاءِ تيار هوندا آهن. اهو ساڳيو حشر تعليم کاتي سان به آهي. جتي ملازمن جي ڀرتيءَ کان وٺي سندن پوسٽنگ تائين سياسي مداخلت ڪنهن کان لڪل ناهي. ووٽرن کي راضي ڪرڻ ۾ ٻه محڪمه پنهنجو مٽ پاڻ آهن، پهريون تعليم کاتو ۽ ٻيو صحت کاتو. اسان جا اڪثر سياستدان پنهنجي سياسي دڪانداري کي چمڪائڻ لاءِ تعيلم ۽ صحت کاتن سان روز روز زبردستي زنا وارو عمل ورجائيند رهيا آهن. آغا خان يونيورسٽي_ انسٽيٽوٽ فار ايجوڪيشنل ڊويلپمنٽ ۾ ايم ايڊ ۾ ٿيسز لاءِ مان مواد گڏ ڪرڻ جي سلسلي ۾ مون ڪيترن ئي گورنمنٽ ڊگري ڪاليج جي پرنسپلس جا انٽرويوڪيا هيا. هڪ عورت پرنسپل پنهنجي انٽرويو ۾ ٻڌايو هيو ته سندس ڪاليج ۾ سڀ کان وڏو درد سر اهي ننڍا ملازم آهن جيڪي تازوئي سياسي بنيادن تي ڀرتي ٿي آيا آهن. اهي ڪم ته پنهنجي ايم اين اي جي گھر ۾ ڪندا آهن بس مسٽررول تي حاضري ڀرائڻ لاءِ سندن ڪاليج اندر اچڻ ٿيندو آهي. انهن کي جڏهن ڪاليج جي ڪم ڪار لاءِ چوندا آهيون ته ويتر اهي اسان تي اکيون ڦوٽاريندا آهن. ان کان سواءِ جيڪي انتظامي شعبا آهن انهن تي اهي ماڻهون مقرر ٿيل آهن جيڪي به اسان جي عقل کان وانجھيل سياستدانن جا دادلا ۽ مٽيون ڀريندڙ آهن. اتر سنڌ جي قبائلي علائقي مان مون سان گڏ ايم ايڊ ڪندڙ منهنجي سدا بهار دوست هڪ اهڙي ڳالهه ٻڌائي هئي جيڪا زندگي ڀر مون کان وسري نه سگھندي. ان ٻڌايو هيو ته سندس تر جي هڪ استاد سندس علائقي مان آنڱوٺي ڇاپ وڏيري جي پيرن تي ڪري ايلاز پئي ڪيا ته “خدا جي واسطي مون کي هڪ دفعو تعليم کاتي جو ايِ ڊي او بڻايو پوءِ پادر هڻي مون کان ڪم وٺجو”. هاڻي جڏهن اهڙا جتيون چٽيندڙ تعليم کاتي جا ڪامورار مقرر ٿيندا ته اهو کاتو ڪهڙيءَ طرح سڌري سگھي ٿو. هن وقت تعليم کاتو انڪم ٽيڪس کان به وڌ ڪمائي وارو کاتو بڻجي پيو آهي. بدلي هجي يا پوسٽنگ، داخلا هجي يا ڪو ٻيو ڪم بنا رشوت جي ڪلارڪ ڪڙو هڪ ڪرسي کان اٿي ٻي ته به ويهڻ گوارا نه ڪندؤ. اسڪولن، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ هيڊ ٽيچر، پرنسپل، ۽ وائيس چانسلر به جڏهن پنهنجي پنهنجي سيٽ جي مناسبت سان ڏوڪڙ ڏيئي اها ڪرسي والاريندا ته انهن جي ايجنڊا تي تعيلم جي سڌاري ۽ واڌاري کان سواءِ باقي سمورا مال ميڙڻ جا اسم زير غور ضرور ايندا.

ڳالهه اتي ئي ختم ٿئي ها ته به خير هو، پر اسان جي تعليمي ادارن ۾ پرائمري کان وٺي يونيورسٽي ليول تائين جيڪي استادن جي فلاح ۽ بهبود لاءِ جوڙيل تنظيمون جهڙوڪر “پ ٽ الف”، “گسٽا” “سپلا” آهن انهن جي ايجنڊا تي به تعليم جي سڌاري ۽ واڌاري جو ڪو پروگرام ناهي. اهي استادن جي پگھارن، پوسٽنگس، ۽ ٻين سهولتن جي حاصلات لاءِ ته مرڻ مارڻ لاءِ تيار ٿي ويندا آهن پر انهن مان ڪنهن به ڀلجي ڪڏهن تعليم جي سڌاري، اسڪولن جي تالا بندي يا انهن کي گودام طور استعمال ڪرڻ، ان جي معيار کي بلند ڪرڻ، استادن جي غير حاضري ۽ پنهنجي ڪم کان ڪن لاٽار متعلق ڪو جلوس، ڪا بک هڙتال نه ڪئي آهي. اهي استادن جي حقن جي ڳالهه ته ڪندا آهن پر استادن کي ڀلجي ڪري به پنهنجي فرض طرف راغب ڪرڻ لاءِ ڪجھ به ناهن چوندا. آخر ۾ سوال ٿو پيدا ٿئي ته آخر ڪجي ته ڇا ڪجي؟ جيڪي سنڌ سان سچا آهن، جيڪي سنڌ جي تعليم جي واڌاري جو دلي درد رکن ٿا، جيڪي واقعي به هن مظلوم قوم جي زندگين ۾ حقيقي تبديليءَ جا خواهشمند آهن، انهن جو اندر جلي ڪوئلو ٿي ويو آهي. هت مان هي ڳالهه ڪنهن قومپرست سياسي پارٽي جي نه ٿو ڪريان جن جا ڪارڪن خود تعيلم جي تباهيءَ لاءِ اوترائي ذميوار آهن، جيترا حڪمراني ڪندڙ وزير، مشير ۽ ڪامورا آهن. هتي مان ڳالهه پنهنجي انهن دوستن جي ٿو ڪريان جيڪي واقعي به سنڌ جي تعليم کي دنيا جي سڌريل ملڪن جي سطح تي ڏسڻ جا خواهشمند آهن. مان تمام گھڻين ڪچهرين، بحثن مباحثن، عملي طور ريسرچ ڪرڻ ۽ ريسرچ مواد پڙهڻ بعد ان نتيجي تي پهتو آهيان ته جيڪي ڪجھ ڪرڻو پوندو سو اوهان ۽ مونکي ڪرڻو پوندو. نه ته حڪمران ڌر جا وڏيرا سياستدان، نه قومپرست انا پرست، نه استادن جي تنظيمن ۾ ڪم ڪندڙ مفاد پرست، نه ئي اندر ڪارا ڪامورا ڪجھ ڪري سگھندا، جيڪي ڪجھ ڪرڻو آهي.....مان لفظ ورجايان ٿو مونکي ۽ اوهان کي گڏجي ڪرڻو آهي. ان سلسلي ۾ اهي ڳالهيون ذهن ۾ رکڻيون آهن ته پاڻ وٽ نه ته ڀرتي، نه پوسٽگ، نه ئي انفراسٽڪچر کي ٺيڪ ڪرڻ جو ڪو اختيار آهي. پاڻ هٿين خالي آهيون، ڪي وڏا وسيلا به پاڻ وٽ موجود ناهن پر ان هوندي به جيڪي ڪجھ پاڻ ڪرڻ جي قابل آهيون اهو سڀ ڪجھ ٻين کان ڪونه ٿيندو. ان ڪري اسان کي پنهنجي پلاننگ پنهنجي کل اندر رهي ڪري ڪرڻي آهي. اها ڀلي انگ کرن سان سٿيل خوبصورت پاور پرزينٽيشن نه هجي، ڪو هلڪو مثبت خيال پنهنجي دماغ ۾ اچي، جيڪو پاڻ پنهنجي هنر، صلاحيت، عقل، فهم ۽ وسيلن سان سرانجام ڏئي سگھون ٿا اهو ڪرڻ گھرجي. سنڌ جي تبديلي ۽ ترقي جي پيڙهه وارو پٿر پاڻ اڄ ئي رکي سگھون ٿا. اوهان مان هرهڪ دوست سوچي ته هو ڪهڙي سٺي تعليم دوست ڪم ڪرڻ جي قابل آهي، اهو کيس اڄ ئي ڪرڻ گھرجي. اوهانجي صلاحن، راين، تجويزن جو منتظر. فقير امير گل ڪٽوهر 03337121187